Қазақ ұлттық би түрлері — тарихы, ерекшеліктері және мәдени маңызы
Қазақ халқының мәдени мұрасы — ғасырлар қойнауынан жеткен бай рухани қазына. Сол мұраның ерекше бір саласы — ұлттық би өнері. Би — қазақ халқының тұрмыс-тіршілігімен, салт-дәстүрімен, ойын-сауығымен, еңбек өмірімен тығыз байланысты. Би арқылы халық өз сезімін, қуанышын, мұңын, өмірге деген көзқарасын бейнелі қимылмен жеткізген. Қазақ биінің тарихы өте терең, оның бастау бұлағы көне дәуірлердегі шамандық, әскери және тұрмыстық салт-жоралғылармен сабақтас.
Қазақ ұлттық биі — бұл тек дене қимылы емес, ол — халықтың жаны мен болмысының көрінісі, ұлттық мінездің, эстетикалық талғамның, өмірлік философияның көркем бейнесі. Әрбір би — халықтың өткенінен сыр шертіп, болашаққа деген сенімін жеткізеді.
Қазақ биінің шығу тарихы
Қазақ би өнерінің тамыры көне түркі дәуірінен бастау алады. Зерттеушілердің пікірінше, алғашқы би түрлері адамдардың аңшылық, еңбек және діни рәсімдерінде пайда болған. Мысалы, жауынгерлердің шайқас алдындағы биі — батырлық пен рух көтерудің символы болса, шамандардың тәңірге жалбарыну кезінде билеген қимылдары — табиғат күштерімен байланыс орнату нышаны еді.
Ежелгі заманда қазақтар би арқылы табиғатқа табынған, жауын-шашын тілеген, малдың амандығын, жердің құнарын сұраған. Сол кезеңдегі «шаман биі», «бақсы биі», «жорық биі» сынды түрлер ұлттық би мәдениетінің іргетасын қалады.
Кейінгі ғасырларда би өнері халықтық ойын-сауықтың, той-думандардың ажырамас бөлігіне айналды. Әсіресе қыз ұзату, келін түсіру, наурыз мейрамы сияқты мерекелерде би ерекше орын алды. Халық биі ұжымдық сипатта болып, адамдардың өмірге деген сүйіспеншілігін, еркіндік пен сұлулықты дәріптеді.
Қазақ биінің негізгі ерекшеліктері
Қазақ биінің басты ерекшелігі — оның мазмұндық байлығында және қимылдың көркемдік нақышында. Би қимылдары көбіне табиғат құбылыстарын, жан-жануарлардың қозғалысын, адамның ішкі сезімін бейнелейді.
1. Қимыл мен мимика үйлесімі
Қазақ биінде әрбір қимыл белгілі бір мағына береді. Мысалы, қолды жайып, жоғары көтеру — қуаныштың, жеңістің белгісі болса, иекті төмен түсіру — мұң мен сабырдың белгісі. Би қимылы мен бет әлпеті тығыз байланыста болады.
2. Музыкалық ырғақ пен қозғалыс үндестігі
Қазақ биі көбіне домбыра, қобыз, сырнай, даңғыра, асатаяқ сияқты ұлттық аспаптар сүйемелдеуімен орындалады. Әуеннің ырғағы мен бидің қозғалысы өзара толық үйлесіп, біртұтас көркемдік әсер береді.
3. Киім мен әшекей
Бидің сәнін келтіретін тағы бір элемент — ұлттық киім. Қыздар биінде үкілі тақия, кестелі камзол, жібек көйлек қолданылса, ерлер биінде шапан, етік, белбеу, бас киім ерекше рөл атқарады. Киім түстері де символикалық мәнге ие: ақ — тазалықтың, қызыл — өмірдің, жасыл — жастықтың белгісі.
Қазақ ұлттық би түрлері
Қазақ би мәдениеті — жанрлық және мазмұндық тұрғыдан алуан түрлі. Жалпы би түрлерін тақырыптық, мазмұндық, және аймақтық ерекшеліктеріне қарай бірнеше топқа бөлуге болады.
1. Тұрмыс-салт билері
Бұл би түрлері халықтың күнделікті тұрмысын, шаруашылығын, салт-дәстүрін бейнелейді.
Мысал ретінде:
- «Тепеңкөк» биі — ат үстіндегі ер жігіттің қуанышын, жылқы малына деген сүйіспеншілігін бейнелейді.
- «Қара жорға» — ең танымал халық биі. Ол иық, мойын, тізе, қол мен дененің толқынды қимылдары арқылы қазақтың сұлулық идеалын, табиғатпен үйлесімін көрсетеді.
- «Бүркіт биі» — аңшылық өмірдің көрінісі. Би барысында биші бүркіттің қимылын салып, ерлік пен еркіндікті паш етеді.
- «Қымызмұрындық» биі — көктемде қымыз ішу дәстүріне арналған көңілді би. Онда ауылдың жастарының шат-шадыман көңіл күйі бейнеленеді.
2. Еңбек және шаруашылық билері
Қазақ халқының тұрмыс тіршілігі еңбекпен тығыз байланысты болғандықтан, би де сол өмірдің айнасы болды.
Мысалы:
- «Кесте тігу» биі — қыздардың қолөнер шеберлігін, нәзіктігі мен ұқыптылығын бейнелейді.
- «Орақ биі», «Киіз басу», «Тоқым қағу» сияқты билер – ауыл шаруашылығы мен қолөнер еңбегін бейнелейтін көріністер.
- Бұл билерде ырғақ бірқалыпты, дене қозғалысы үйлесімді, қимыл табиғи әрі шынайы көрінеді.
3. Батырлық және жауынгерлік билер
Ежелгі қазақ қоғамында батырлар мен жауынгерлер халық қорғаушысы саналды. Сондықтан би арқылы ерлік, батылдық пен намыс дәріптелді.
- «Жорық биі» — жауға аттану алдындағы рух көтеру биі. Биші найзаны, қылышты, қалқанды бейнелейтін қимылдар орындайды.
- «Ат үстіндегі би» — ер жігіттің серілігі мен шабандоздық өнерін көрсетеді.
- «Сардар биі» — ержүрек жауынгердің жеңіске жеткен қуанышын сипаттайды.
Бұл билерде дене қозғалысы батыл, аяқ пен қол қимылдары өткір, ырғақ ширақ, қимылдар айқын әрі еркін.
4. Әлеуметтік-рухани билер
Бұл билер халықтың рухани өмірін, ұлттық мінез-құлқын, өмірге көзқарасын, адамгершілік қасиеттерін бейнелейді.
Мысалы:
- «Ана биі» — ананың мейірімін, әйелдің нәзіктігі мен қайратын бейнелейді.
- «Достық биі», «Бейбітшілік биі» — адамдар арасындағы татулық пен бірлікті дәріптейді.
- «Жастар биі» — жастық шақтың қуанышы мен еркіндігін көрсетеді.
5. Аймақтық би мектептері
Қазақ би өнері аймақтық ерекшеліктерге қарай да бөлінеді. Әр өңірдің би мәнері, ырғақ ырғағы, костюм үлгісі өзгеше.
Батыс Қазақстан билері
Бұл аймақтың билері батыл, қимылдары кең, ерлер биі басым. Домбыраның жедел ырғағымен орындалады. Мысалы: «Қара жорға», «Тепеңкөк».
Оңтүстік Қазақстан билері
Нәзік, иық пен белдің ырғақты қимылына негізделеді. Әсіресе қыздар билері сәнді, әуендері лирикалық. Мысалы: «Кесте тігу», «Жібек жолы», «Қыз қуу».
Шығыс Қазақстан билері
Табиғат көріністерін, аң-құстардың қозғалысын бейнелеуге бейім. Қобыз немесе сыбызғы әуендерімен орындалады. Мысалы: «Бүркіт биі», «Аққу биі».
Солтүстік және Орталық Қазақстан билері
Қимылы ширақ, ырғақтары айқын, ер мен әйелдің жұптық билері көп. «Айгөлек», «Дала сазы» сияқты билер осы өңірге тән.
Қазақ биінің даму кезеңдері
1. Дәстүрлі кезең
Бұл кезең халық арасындағы ауызша тараған би түрлерімен сипатталады. Би көбіне той-думан, жәрмеңке, көктемгі мейрамдарда биленіп, ел ішінде шебер бишілер халық құрметіне бөленген.
2. Кәсіби сахналық кезең
XX ғасырдың 30–50 жылдарында ұлттық би кәсіби сахнаға көтерілді. Бұл кезде қазақ би өнерін жүйелеп зерттеген және сахнаға шығарған тұлғалар — Шара Жиенқұлова, Досжан Жанботаев, Гүлжамал Жанқұлова сынды бишілер болды.
Шара Жиенқұлова — қазақ биінің классигі атанып, ұлттық билерді жинақтап, сахналық үлгіге айналдырды. Оның репертуарындағы «Қара жорға», «Бүркіт», «Қыз қуу» билері әлемдік аренада қазақ мәдениетін танытты.
3. Қазіргі заман биі
Қазіргі кезде ұлттық би дәстүрі заманауи хореографиямен ұштасып келеді. «Салтанат», «Наз», «Гүлдер», «Астана Балет» сияқты би ұжымдары классикалық және заманауи элементтерді үйлестіріп, ұлттық өнерді жаңа деңгейге көтеріп отыр.
Бүгінгі би өнерінде этнохореография, заманауи импровизация және фольклорлық сарын қатар дамып келеді. Бұл үрдіс ұлттық мәдениеттің үзілмей, заман талабына сай жаңғыруын қамтамасыз етуде.
Қазақ биінің тәрбиелік және мәдени маңызы
Қазақ биі — тек өнер емес, тәрбие құралы. Ол адамның эстетикалық талғамын дамытып, сұлулықты, әдептілікті, мінез-құлық мәдениетін қалыптастырады.
Би арқылы:
- ұлттық сана мен рух оянады;
- дәстүр мен мәдени мұра жалғасады;
- дене қимылы мен эмоциялық тепе-теңдік үйлесім табады.
Ұлттық билер мектеп бағдарламалары мен мәдени шараларда кеңінен қолданылып, жас ұрпаққа отансүйгіштік пен өнерге құрмет сезімін дарытады.
Қазақ биінің болашағы
Қазіргі жаһандану дәуірінде ұлттық өнерді сақтау мен дамыту аса маңызды. Қазақ биі осы тұрғыдан ұлттық кодтың, мәдени тамырдың басты көрсеткіші бола алады.
Мәдениет және өнер оқу орындарында хореография мамандығы дамып, ұлттық би бағдарламалары жаңартылып жатыр. Сонымен қатар YouTube, TikTok сияқты платформаларда жастардың ұлттық би билеуі — мәдени мұраны насихаттаудың жаңа түріне айналды.
Қазақ биінің болашағы — оның дәстүр мен жаңашылдықты үйлестіре білуінде. Әр ұрпақ өз дәуірінің би ырғағын қосып, ұлттық сипаттың сақталуына үлес қосуда.
