Қазақстан жеріндегі ескі қалалар – көне өркениет ошақтары

1 week ago

3 3 minutes read

Қазақстан — Еуразия құрлығының жүрегінде орналасқан, тарихы терең, мәдениеті бай ел. Оның ұлан-ғайыр даласы ежелден түрлі өркениеттердің, тайпалар мен халықтардың тоғысқан мекені болды. Қазақстан жері арқылы өткен Ұлы Жібек жолы тек сауда жолы ғана емес, мәдениет пен өркениеттің алтын көпірі болды. Осы жолдың бойында қалыптасқан көне қалалар қазақ халқының тарихи-мәдени мұрасының ажырамас бөлігі болып саналады.

Ежелгі қалалар – ұлттың рухани тамыры, оның өткен дәуірдегі әлеуметтік, саяси және мәдени өмірінен сыр шертетін жәдігерлер. Түркістан, Тараз, Сығанақ, Отырар, Сарайшық, Баласағұн, Испиджаб (Сайрам), Қойлық, Құлан, Талғар, Кедер сынды қалалар Қазақстан аумағындағы өркениет ошағы болған.

Бұл рефератта Қазақстан жеріндегі ең көне қалалардың тарихы, олардың мәдени маңызы, экономикалық және саяси рөлі қарастырылады.

Table of Contents

Қжеріндегі-ескі-қалалар-реферат

1. Қазақстан аумағындағы қалалық мәдениеттің қалыптасуы

Қазақстандағы қалалық мәдениет тарихы бірнеше мыңжылдықтарға созылады. Археологиялық зерттеулерге сүйенсек, біздің заманымызға дейінгі І мыңжылдықта-ақ Сырдария мен Талас бойында алғашқы қалалар мен қоныстар пайда болған.

Қала мәдениетінің алғашқы белгілері:

тұрғындардың отырықшылыққа көшуі;
егіншілік пен қолөнердің дамуы;
сауда-саттық қатынастарының кеңеюі;
орталықтандырылған билік құрылымдарының қалыптасуы.

Үйсін, Қаңлы, Түрік, Қарахан, Қыпшақ, Алтын Орда мемлекеттері кезеңінде қалалық өмірдің өркендегені белгілі. Әсіресе, VIII–XII ғасырларда Орталық Азия мен Қазақстан өңірінде қала мәдениетінің ерекше гүлденген уақыты болды.

2. Ежелгі Отырар қаласы

Отырар (Фараб) – Қазақстанның ғана емес, бүкіл Орта Азияның ең көне қалаларының бірі. Ол қазіргі Түркістан облысындағы Арыс өзенінің Сырдарияға құяр тұсында орналасқан.

Тарихы:

Б.з.б. І ғасырда-ақ қала орны қалыптасқан.
VIII–XII ғасырларда Отырар ғылым мен мәдениеттің орталығы болды.
Мұнда әйгілі ғалым Әл-Фараби дүниеге келген.

Отырардың гүлденген кезеңі X–XII ғасырларға сәйкес келеді. Қалада үлкен мешіттер, медреселер, базарлар, қолөнер шеберханалары болған.

Моңғол шапқыншылығы:

1218 жылы Шыңғыс хан жіберген елшілердің өлтірілуінен кейін, 1219 жылы Отырарды моңғолдар қоршап, қала жеті ай қорғанған. Бұл оқиға Отырардың ерлігі мен қасіретін бірдей көрсетеді.

Қазіргі таңда Отырар археологиялық қорығы ашық аспан астындағы музейге айналған.

3. Тараз қаласы

Тараз – Қазақстанның оңтүстігіндегі ең көне қалалардың бірі. Ол Талас өзенінің бойында орналасқан және оның тарихы 2000 жылдан асады.

Тарихи деректер:

Қала алғаш рет Б.з.б. І ғасырда қаңлы дәуірінде пайда болған.
VII–XII ғасырларда Тараз Қарахан мемлекетінің астанасы болды.
Орта ғасырда қала Ұлы Жібек жолының маңызды торабына айналды.

Таразда Қарахан мен Айша бибі кесенелері сияқты сәулет ескерткіштері сақталған. Бұл ғимараттар тек діни орын емес, сонымен қатар сол дәуірдің сәулет өнерінің шебер үлгілері.

4. Түркістан (Яссы) қаласы

Түркістан – қазақ халқының рухани астанасы. Қала тарихы мың жылдан астам уақытты қамтиды. Ол алғашында Яссы деп аталған.

Маңызы:

Түркістан X ғасырда ірі мәдени және діни орталыққа айналды.
XIV ғасырда Әмір Темір Қожа Ахмет Ясауи кесенесін салдырды.
XVI–XVIII ғасырларда Түркістан Қазақ хандығының астанасы болды.

Түркістан тек архитектуралық ескерткіштерімен ғана емес, қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу тарихымен де тығыз байланысты.

5. Испиджаб (Сайрам)

Испиджаб, қазіргі Сайрам қаласы, Шымкент маңында орналасқан ежелгі қоныс. Бұл қала Ұлы Жібек жолының ірі сауда және мәдени орталығы болды.

Испиджаб туралы деректер араб және парсы жазбаларында кездеседі. Мұнда:

жібек, мата, қыш бұйымдары жасалған;
мұсылман дінін таратушылардың орталығы болған.

X ғасырда Сайрамда мешіттер мен медреселер көптеп салынған. Қалада ислам мәдениеті мен түркі дәстүрі қатар дамыды.

6. Сығанақ қаласы

Сығанақ – Сырдарияның орта ағысында орналасқан ортағасырлық қала. Ол XIV ғасырда Ақ Орда мемлекетінің астанасы болған.

Тарихи деректер:

IX ғасырда алғаш рет аталған;
XI–XIV ғасырларда ірі сауда және саяси орталыққа айналған;
XV ғасырда Қазақ хандарының саяси тірегіне айналды.

Сығанақ қаласы стратегиялық маңызы зор орталық болған. Мұнда ақша соғатын теңге сарайлары, мешіттер, керуен сарайлар салынған.

7. Сарайшық қаласы

Сарайшық – Батыс Қазақстандағы ең көне қалалардың бірі. Ол Жайық өзенінің бойында, қазіргі Атырау маңында орналасқан.

Тарихы мен маңызы:

XIII ғасырда Алтын Орда кезеңінде салынған.
XIV ғасырда Сарайшық Алтын Орда мен кейіннен Ноғай Ордасының астанасы болды.
Қала арқылы Еуропа мен Азия арасындағы сауда жолдары өткен.

Сарайшықта көптеген тарихи тұлғалар жерленген, соның ішінде қазақ хандары да бар. Қазір мұнда Сарайшық мемориалдық кешені жұмыс істейді.

8. Баласағұн қаласы

Баласағұн – түркі халықтарының өркениетінде ерекше орын алатын қала. Ол Қарахан мемлекетінің астанасы болған. Қаланың нақты орны Шу өзенінің бойындағы Ақбешім қалашығымен сәйкестендіріледі.

XI ғасырда бұл жерде түркі мәдениеті, әдебиеті және ғылымы дамыды. Белгілі ғалым Жүсіп Баласағұн осы қалада туған, оның «Құтты білік» еңбегі түркі өркениетінің ұлы мұрасы саналады.

9. Қойлық, Құлан, Талғар қалалары

Қойлық (Антоновка):

Жетісу өңірінде орналасқан бұл қала X–XIII ғасырларда гүлденген. Қойлық – сауда және қолөнер орталығы болған. Мұнда әртүрлі дін өкілдері (мұсылмандар, буддистер, христиандар) қатар өмір сүрген.

Құлан:

Тараз маңындағы қала. VIII–X ғасырларда түрік және қарлұқ дәуірінде өркендеді. Құлан қаласы туралы деректер араб жазбаларында кездеседі.

Талғар (Талхиз):

Іле Алатауының етегінде орналасқан ежелгі қала. Талғар да Ұлы Жібек жолының маңызды нүктесі болды. Археологиялық қазбалар мұнда дамыған сауда мен қолөнердің болғанын дәлелдейді.

10. Ескі қалалардың мәдени және экономикалық рөлі

Ежелгі қалалар тек сауда орталығы ғана емес, мәдениет пен ғылымның да бесігі болды.
Қалаларда:

мешіттер мен медреселерде ғылым мен дін оқытылды;
шеберханаларда қолөнер, зергерлік, қыш жасау дамыды;
базарларда халықаралық сауда жүрді;
архитектура, музыка, әдебиет өркендеді.

Қала мәдениеті арқылы қазақ халқының рухани байлығы қалыптасты. Осы қалалардың орны қазіргі қазақ қалаларының (Түркістан, Тараз, Сайрам, Атырау) тарихи өзегін құрайды.