Қазыбек би қай жүздің биі – Орта жүздің ұлы данагөйі
Қазақ халқының тарихында ел бірлігі мен тұтастығын сақтауда ерекше еңбегі сіңген ұлы тұлғалар аз емес. Солардың бірі – әділдігімен, шешендігімен, даналығымен, ел қамын ойлаған көрегендігімен аты аңызға айналған Қазыбек би Келдібекұлы. Ол қазақтың үш ұлы биінің бірі саналады. Әйгілі Төле би, Әйтеке би және Қазыбек би — XVIII ғасырдағы қазақ қоғамының рухани тіректері, ел басқару жүйесінің діңгектері болды.
Көп жағдайда оқушылар мен зерттеушілердің көкейінде «Қазыбек би қай жүздің биі?» деген сұрақ туындайды. Бұл сұрақтың жауабы тарихи тұрғыдан анық: Қазыбек би Орта жүздің биі, нақтырақ айтқанда, Арғын тайпасынан шыққан тұлға. Бірақ оның өмірі мен қызметін тек белгілі бір жүзбен шектеу дұрыс емес, себебі ол бүкіл қазақ халқының данагөй биі болған.
Қазыбек қай жүздің биі
I. Қазыбек бидің шыққан тегі
Қазыбек би (толық аты-жөні – Қазыбек Келдібекұлы) шамамен 1667 жылы қазіргі Қарағанды облысы, Қарқаралы маңында дүниеге келген. Тарихи деректер бойынша ол Арғын тайпасының Қаракесек руынан шыққан. Осы рудан қазақтың көптеген белгілі тұлғалары шыққан, соның ішінде Бұқар жырау, Шоң би, Сәкен Сейфуллин, Әлихан Бөкейхан сынды қайраткерлер бар.
Қазыбектің әкесі – Келдібек би, өз заманында елге беделді, әділ билік айтқан адам болған. Ал анасы – Тоқмейіл атты инабатты, көреген әйел еді. Ол баласына жастайынан елдің сөзін тыңдап, шешендікке, парасаттылыққа баулыды. Халық арасында Келдібектің шаңырағы «ақ орда» атанып, ел мәселесі осы үйде шешілетін болған.
Орта жүз – қазақтың үш жүзінің бірі. Ол географиялық тұрғыдан Сарыарқа өңірін, Ертіс, Есіл, Нұра, Тобыл, Шу өзендерінің бойын қамтыған. Орта жүзге Арғын, Найман, Қыпшақ, Қоңырат, Керей, Уақ сияқты ірі рулар кірген. Қазыбек бидің билігі осы өңірде қалыптасқанымен, оның даңқы бүкіл қазақ даласына жайылды.
II. Қазыбек бидің балалық және жастық шағы
Қазыбек жастайынан зерек, алғыр, әділ болып өседі. Ел аузындағы аңыздарда ол 12-13 жасында-ақ ел арасындағы дау-жанжалдарға араласып, шешендік сөздерімен көзге түсе бастағаны айтылады.
Бір риуаятта жас Қазыбек ел басшыларына еріп қалмақ ханы Қоңтәжінің ордасына барады. Сол сапарда ол батыл сөйлеп, елдің намысын қорғайды. Қалмақ ханы жас баланың өткір тіліне таң қалып, оны «Қаз дауысты Қазыбек» деп атаған. Бұл лақап есім кейіннен халыққа кең таралып, оның шешендік өнерінің символына айналды.
III. Қазыбек бидің ел бірлігін сақтаудағы рөлі
XVII-XVIII ғасырларда қазақ халқының жағдайы күрделі еді. Жоңғар шапқыншылығы күшейіп, елдің тәуелсіздігіне қауіп төнді. Осы қиын кезеңде халықтың тағдырын шешетін билер, батырлар, хандар бірігіп әрекет етті. Қазыбек би – солардың бел ортасында жүрген тұлға.
Ол тек өз руының немесе жүзінің ғана емес, бүкіл қазақ елінің атынан сөз сөйлеп, үш жүздің басын қосуға атсалысты. Қазыбек би әрқашан бейбіт жолмен, ақылмен ел мәселесін шешуге тырысқан. Ол:
«Біз қазақ деген мал баққан елміз,
Бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз.
Елімізден құт-береке қашпасын деп,
Жеріміздің шетін жау баспасын деп,
Найзамызға үкі таққан елміз!»
— деп, өз халқының бейбітшіл де намысты рухын танытқан.
IV. Қазыбек би және хандық билік
Қазыбек би қазақтың бірнеше хандарымен кеңесші әрі елші ретінде қызмет атқарды. Ол Әз Тәуке ханның «Жеті жарғы» заңдарын жасауға қатысқан билердің бірі. «Жеті жарғы» – қазақ халқының дәстүрлі құқықтық нормаларының ең жетілген үлгісі. Онда ел басқару, жер дауы, жесір дауы, құн дауы сияқты мәселелер әділдік қағидасымен реттелді.
Қазыбек би әділдікті жоғары қойған. Ол:
«Билік айту – жеңіл іс емес.
Бір жақты жақтап, әділетсіз сөз айтқан би – елді ірітеді»
– деп, биліктің жауапкершілігін ерекше атап өткен.
Кейінгі жылдары Қазыбек би Абылай ханның да сенімді кеңесшісі болды. Ол жас ханның ел басқарып, үш жүздің басын біріктіру ісіне зор үлес қосты. Абылай хан оның ақыл-кеңесіне әрдайым құлақ асқан.
V. Қазыбек бидің шешендік өнері
Қазыбек би – қазақтың ұлы шешендерінің бірі. Оның даналық сөздері бүгінгі күнге дейін ел жадында сақталған. Ол кез келген дауды бір ауыз сөзбен шешіп, халықты татулыққа шақыра білген.
Мысалы, бір дауда екі ел жер үшін таласып, ұзақ айтысқан кезде Қазыбек би:
«Жер дауы – ел дауы,
Ел дауы – ер дауы.
Бір түн дауласпай,
Бір күн татуласайық!»
– деп, екі жақты татуластырған екен.
Оның шешендігі тек ел ішінде ғана емес, басқа халықтар алдында да танылды. Қалмақ, башқұрт, орыс елдерімен келіссөздер жүргізгенде де Қазыбек би өз елінің намысын қорғап, әділ сөз айтқан.
VI. Қазыбек бидің дипломатиялық қызметі
Қазыбек би тек би, шешен ғана емес, белгілі дипломат болған. Ол ел мен ел арасындағы қатынастарды реттеуде, әсіресе жоңғарлармен келіссөз жүргізуде үлкен рөл атқарды. Бірнеше рет тұтқынға түскен қазақтарды босатып алу үшін елші ретінде барған. Оның батылдығы мен даналығы арқасында көптеген адамдар аман-есен елге оралған.
Тарихи деректерде Қазыбек бидің дипломатиялық қабілетін орыс және жоңғар елшілері де мойындағаны айтылады. Ол халықаралық қатынастардың бейбіт жолмен шешілуін қалаған, соғыстың орнына келісім мен түсіністікті ұсынған.
VII. Қазыбек бидің адамгершілік қағидалары
Қазыбек би үшін ең басты құндылық – әділдік пен бірлік болды. Ол өз замандастарына да, кейінгі ұрпаққа да мынадай өсиеттер қалдырған:
«Бірлік бар жерде тірлік бар»,
«Елге бай емес, би керек»,
«Өтірік пен өсек – елдің жауы»,
«Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ».
Бұл сөздер оның өмірлік ұстанымын айқындайды. Ол билік айтуда ешкімге бұра тартпай, шындықты қорғаған. Сол себепті халық оны ерекше құрметтеп, әділ би ретінде таныды.
VIII. Қазыбек би және қазақ қоғамындағы орны
Қазыбек би Орта жүздің биі ретінде ел арасындағы тәртіп пен заңдылықты сақтауға ықпал етті. Бірақ оның беделі тек Орта жүзбен шектелген жоқ – ол үш жүздің де ортақ биі саналды.
Қазақ қоғамында би – тек сот немесе төреші емес, ол – халықтың рухани көсемі, даналығының символы. Қазыбек би осы міндетті абыроймен атқарды.
Ол өмірінің соңына дейін ел игілігі жолында қызмет етті. Қазақтың бірлігі мен тұтастығын сақтау жолында еңбек етті. Оның әділдігі мен көрегендігіне бүкіл халық сүйсінді.
IX. Қазыбек бидің ұрпақтары
Қазыбек бидің ұрпақтары да елге белгілі, көрнекті тұлғалар болды. Оның ұрпағынан би-батырлар, ақын-жыраулар, қоғам қайраткерлері шыққан.
Мәселен, Болат ханның заманында Қазыбектің ұрпақтары ел басқару істеріне араласқан. Кейінгі заманда Бекболат би, Шоң би, Тәттімбет күйші, Сәкен Сейфуллин, Әлихан Бөкейхан сияқты тұлғалар оның ұрпағы болып есептеледі.
Бұл да Қазыбек бидің елдік дәстүр мен парасаттылықтың негізін қалағанының дәлелі.
X. Қазыбек бидің мұрасы
Қазыбек бидің есімімен Қазақстанның көптеген өңірлерінде мектептер, көшелер, мәдени орталықтар аталады. 2011 жылы Қарағанды облысында ұлы биге арнап еңселі ескерткіш орнатылды.
Сонымен қатар, оның шешендік сөздері мен нақылдары мектеп пен университет оқулықтарына енгізілген.
Қазыбек би – қазақ халқының даналығының, әділдігінің символы. Оның есімі ұлт тарихында мәңгілік орын алған.
