Шортанбай Қанайұлы – 1888 жылы өмірден өткен ұлы ақын және ойшыл
Қазақ әдебиеті тарихындағы «зар заман» дәуірі – ұлт тағдырындағы ең ауыр, сонымен қатар ең рухани бай кезеңдердің бірі. Бұл кезеңде ел басына түскен түрлі әлеуметтік, саяси, рухани қиындықтарды өз жүрегінен өткізіп, халқының мұңын жырға қосқан көптеген ақын-жыраулар шықты. Солардың ішінде ең көрнектілерінің бірі – Шортанбай Қанайұлы.
Шортанбай – тек ақын ғана емес, сонымен бірге өз заманының терең ойшылы, діндар ағартушысы, ұлттық рух пен әділеттің жаршысы. Оның шығармалары XIX ғасырдағы қазақ қоғамының қайшылықтарын, рухани күйзелісін, әділет іздеген халықтың үнін айқын суреттейді. 1888 жылы оның ең танымал шығармаларының бірі – «Бала зары» атты жинағы басылып шықты. Бұл оқиға қазақ әдебиетінің тарихында ерекше орын алды, себебі сол кезге дейін ақындардың еңбектері негізінен ауызша таралатын.
1888 жылы шортанбай қанайұлы
1. Ақынның өмірбаяны
1.1. Балалық шағы және шыққан тегі
Шортанбай Қанайұлы шамамен 1818 жылы қазіргі Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі Қаратау мен Түркістан маңында дүниеге келген. Оның әкесі Қанай – өз ортасында беделді, дінге жақын адам болған. Анасы Шүкіман – сабырлы, парасатты әйел, баласының тәрбиесіне зор көңіл бөлген.
Жасынан Шортанбай мұсылманша сауат ашып, медреседе білім алған. Құранды, хадистерді оқып, араб-парсы тілдерінен хабардар болған. Осы діни-рухани орта оның кейінгі ақындық бағытына терең әсер етті.
Жастайынан ауыл арасындағы жыршылардың, жыраулардың өнерін тыңдап өскен Шортанбай сөзге, өлеңге ерекше бейім болды. Алғашқы өлеңдерін жасөспірім кезінде шығара бастаған.
1.2. Есейген шағы және қоғамдық өмірі
Шортанбайдың жастық шағы Қаратау өңірінен Арқа даласына қоныс аударған жылдармен тұспа-тұс келді. Бұл кезеңде қазақ даласында Ресей империясының ықпалы күшейіп, дәстүрлі билік жүйесі жойылып, елдің тұрмыс-тіршілігі өзгеріске түсе бастаған еді.
Осы өзгерістер ақынның жанына батып, оның шығармаларына өзек болды. Шортанбай ел арасындағы әділетсіздікті, кедейдің мұңын, рухани дағдарысты жырлап, халықтық поэзияны жаңа биікке көтерді.
Ақын ел ішінде абыройлы тұлға болған, әділ сөз айтқан би ретінде де танылған. Ол бір ауылдың емес, бүтін халықтың қайғы-қасіретін өз жүрегімен сезініп, өлеңіне арқау еткен.
1.3. Соңғы жылдары және өлімі
Шортанбай Қанайұлы өмірінің соңғы жылдарын Арқа өңірінде, қазіргі Қарағанды облысы аумағында өткізді. Оның өмірінің соңғы кезеңі тыныш, бірақ ой-толғанысқа толы өтті. Ақын заманының азабын көріп, халқының болашағына алаңдап өтті.
Ол 1881 жылы дүние салған. Мәйіті қазіргі Шет ауданындағы Ақсу-Аюлы маңындағы қорымға жерленген. Халық оның зиратын қасиетті орын ретінде құрмет тұтады.
2. Тарихи және әлеуметтік жағдай
XIX ғасырдың екінші жартысы қазақ халқы үшін ең қиын дәуір болды. Бұл кезде Ресей империясы қазақ жерін толықтай өз қарамағына алып, отарлық басқару жүйесін енгізді. Қазақ даласында орыс әкімшілігі орнап, жер-су халықтан тартып алына бастады.
Бұрынғы хандық жүйе, билер мен ақсақалдардың беделі әлсіреп, олардың орнына жаңа басқару түрі енгізілді. Қазақ халқы дәстүрлі өмір салтынан айырылып, рухани күйзеліс бастан кешірді.
Шортанбай осы кезеңнің куәсі болды. Ол қазақ қоғамының ішкі қайшылығын, рухани күйзелісін терең сезінді. Ақын үшін ең ауыр нәрсе – әділеттің жоғалуы, адамгершіліктің әлсіреуі, бай мен кедейдің арасының ашылуы еді.
Осы жағдайлар ақынның шығармашылығында басты тақырыпқа айналды. Ол халқының ауыр тұрмысын, заманның азғанын ашық жырлады.
3. Шортанбайдың шығармашылығы
3.1. Негізгі тақырыптар
Шортанбай шығармаларының өзегі – қоғамның азуы, әділетсіздік пен рухани құлдырау. Ол заман өзгерісін «зар заман» деп атады. Ақынның жырларында мынадай негізгі тақырыптар көрініс тапқан:
- Әділетсіздік пен биліктің азуы.
Ол жаңа билік иелерінің халыққа жаны ашымайтынын, байлардың кедейлерді қанауын өткір сынға алған. - Рухани дағдарыс.
Ақын ел арасындағы имандылықтың, бауырмалдықтың азайғанын күйіне жырлаған. - Бай мен кедей теңсіздігі.
«Бай мен кедей» тақырыбы ақынның көптеген өлеңінде кездеседі. Ол кедейдің азабы мен байдың сараңдығын ашық айтады. - Заман азуы мен үміттің жоғалуы.
Ақын заманның бұзылғанын, әділдіктің жоғалғанын айта отырып, елге тәубе мен иманға шақырады.
3.2. Ақынның көркемдік ерекшелігі
Шортанбай поэзиясының тілі қарапайым, бірақ терең мағыналы. Ол жырларында халық тілін, мақал-мәтелді, бейнелі сөздерді кеңінен қолданған.
Ақын көбіне толғау түрінде жазған. Оның өлеңдері философиялық ойларға, діни ұғымдарға, адамгершілік насихатқа толы. Әрбір жыры оқырманды ойға жетелейді.
Шортанбайдың шығармаларының тағы бір ерекшелігі – оның жырлары дидактикалық сипатта. Ол халықты еңбекқорлыққа, әділдікке, имандылыққа шақырған.
3.3. Шығармаларының басты үлгілері
Шортанбайдың көптеген өлеңдері ел ішінде ауызша тараған. Олардың ішінен ең белгілілері:
- «Зар заман» – қоғамның рухани күйзелісін, халықтың мұңын бейнелеген ең атақты толғауы.
- «Бала зары» – ақынның өлеңдері мен қиссалары жинақталған еңбегі. Бұл кітап 1888 жылы Қазан қаласында басылып шыққан.
- «Қисса Шортанбай», «Атамыз Адам пайғамбар», «Өсиет сөздер», «Айттым сәлем» – діни-ағартушылық мазмұндағы шығармалары.
4. 1888 жылғы басылым және оның маңызы
1888 жылы Қазан қаласында «Бала зары» атты жинақ жарық көрді. Бұл жинаққа Шортанбайдың ең танымал өлеңдері мен толғаулары енгізілген.
Бұл оқиға қазақ әдебиеті үшін үлкен жаңалық болды. Себебі бұрын қазақ ақындарының шығармалары негізінен ауызша түрде таратылатын. Ал енді олар жазбаша түрде басылып, сақтала бастады.
4.1. Басылымның мәні
«Бала зары» кітабының жарық көруі бірнеше тұрғыдан маңызды болды:
- Біріншіден, бұл қазақ поэзиясын жазба мәдениетке көшірудің алғашқы қадамдарының бірі болды.
- Екіншіден, Шортанбайдың өлеңдері арқылы сол заманның әлеуметтік бейнесі қағаз бетінде сақталып қалды.
- Үшіншіден, бұл кітап кейінгі ақындар мен зерттеушілер үшін үлкен дерек көзіне айналды.
4.2. «Бала зары» жинағының мазмұны
Жинаққа енген өлеңдер халықтың күнделікті өмірі мен қоғамдағы өзгерістерді сипаттайды. Ақын байлардың сараңдығын, мансапқор билерді, әділетсіз заман билеушілерін сынайды.
Сонымен қатар, ол елді имандылыққа, ынтымаққа шақырады. «Бала зары» – тек мұң ғана емес, сонымен қатар өсиет пен рухани үндеу.
4.3. Әдеби ықпал
1888 жылғы басылым арқылы Шортанбайдың аты қазақ даласына кең тарады. Оның жырлары кейінгі зар заман ақындарына – Дулат, Мұрат, Кердері Әбубәкір сияқты тұлғаларға ықпал етті.
Шортанбайдың идеялары кейін XX ғасыр басындағы Алаш қозғалысы кезеңінде де өз жалғасын тапты. Оның «әділет», «ел бірлігі», «рухани жаңғыру» идеялары ұлт зиялыларының ойына серпін берді.
5. Шортанбай поэзиясының көркемдік әлемі
Шортанбайдың тілі көркем әрі қарапайым. Ол өлеңдерін халықтың сөйлеу мәнеріне жақын етіп жазды. Сол себепті оның жырлары халық арасында тез жатталып, кең тараған.
5.1. Өлеңдеріндегі образдар жүйесі
Ақын өз шығармаларында заманды кейіптеу арқылы сөйлетеді. «Заман бұзылды», «ақша мал болды», «адам азды» деген жолдарда ол нақты әлеуметтік өзгерістерді көркем бейнеге айналдырады.
Мысалы:
«Арам арсыз жан шықты,
Қайыры жоқ бай шықты.
Сауып ішер сүті жоқ,
Мініп көрер күші жоқ,
Ақша деген мал шықты…»
Бұл шумақтар арқылы ақын материалдық құндылықтардың рухани қасиеттердің орнын басқанын ашық көрсетеді.
5.2. Діни және философиялық сарын
Шортанбай поэзиясында исламдық ой-түсінік ерекше орын алады. Ол имандылықты – адам өмірінің басты өлшемі деп есептеген.
Ақын адамдарды тәубеге келуге, әділетті болуға, зұлымдықтан аулақ жүруге шақырады. Оның діни-философиялық көзқарастары халық санасын тәрбиелеуге бағытталған.
6. Ақын мұрасы және бүгінгі маңызы
Шортанбай Қанайұлының мұрасы бүгінгі қазақ руханияты үшін баға жетпес қазына. Ол – өз дәуірінің шындығын айна-қатесіз жеткізген, халықтың арман-үмітін поэзия тілімен сөйлеткен тұлға.
6.1. Әдебиеттегі орны
Шортанбай – «зар заман» дәуірінің басты өкілі. Оның шығармалары Дулат Бабатайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Кердері Әбубәкір сияқты ақындармен қатар тұрады.
Ол қазақ әдебиетінде әлеуметтік лирика мен философиялық поэзияның дамуына жол ашты. Шортанбай – әдебиет тарихында ұлттық сана мен рухани азаттық идеясының жыршысы ретінде есте қалды.
6.2. Рухани мұра ретінде
Ақынның өлеңдері бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ. Оның жырларында көтерілген мәселелер – адамгершілік, әділет, ел бірлігі, рухани тазару – қазіргі қоғам үшін де маңызды.
Бүгінгі таңда Шортанбай есімі мектеп пен университет оқулықтарына енген, оның шығармалары театр сахналарында, әдеби кештерде орындалып жүр.
