1856 жылы Жанқожа қоршаған бекініс – Азаттық жолындағы ерлік оқиға
XIX ғасырдың ортасы – қазақ халқы үшін ең ауыр кезеңдердің бірі болды. Ресей империясы Сыр бойына қарай жылжып, бекіністер сала бастады. Жайылымдары тарылған, салық қысымы күшейген халықтың шыдамы таусылды. Осындай шақта ел ішінен қайсар батырлар шықты. Солардың бірі – Жанқожа Нұрмұхаммедұлы. Оның есімі халық жадында әділдігімен, батырлығымен сақталған.
1856 жылы Жанқожа бастаған қазақ жасақтары Қазалы маңындағы орыс бекінісін қоршауға алды. Бұл оқиға – отаршылдыққа қарсы күрестің жарқын беттерінің бірі.
I. Жанқожа батыр туралы қысқаша мәлімет
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы (1774–1860) – Кіші жүздің табын руынан шыққан атақты батыр. Ол жастайынан ел қорғау ісіне араласып, Хиуа мен Қоқан хандығының басқыншылығына қарсы күрескен. Оның әділдігі мен батылдығы ел арасында аңызға айналды.
Жанқожаның есімі қазақ даласында кең тарады. Ол тек қол бастаған батыр емес, халықтың мұңын айтып, әділдікті жақтаған би ретінде де белгілі. Сондықтан да 1856 жылғы қозғалыста халық оған бір кісідей сеніп ерді.
II. XIX ғасырдағы қазақ даласының ахуалы
Бұл кезеңде Ресей империясы Сырдария бойына тереңдеп ене бастады. Қазалы, Райым, Ақмешіт (қазіргі Қызылорда) сияқты бекіністер салынып, қазақ руларының қоныстары тарылды.
Қазақтар бұрын еркін көшіп жүрген жерлерінен айырылып, салық төлеуге мәжбүр болды. Әскер күшімен салынған бекіністер халық үшін қысымның символына айналды.
Осы жағдайлар Жанқожаның қолына қару алдыруға басты себеп болды.
III. 1856 жылғы көтерілістің себептері
Жанқожа бастаған қозғалыстың негізгі себептері мыналар еді:
- Жер мәселесі. Сыр бойындағы шұрайлы жайылымдардың орыс бекіністеріне алынуы.
- Салық ауыртпалығы. Жергілікті халықтан алым-берімнің күшеюі.
- Әкімшілік қысым. Орыс шенеуніктерінің әділетсіздігі мен зорлық-зомбылығы.
Осының бәрі халықты ашындырды. Жанқожа батыр бұл кезде сексенге келген қария болса да, елдің алдында отаршылдыққа қарсы күрестің басында тұрды.
IV. Жанқожаның Қазалы бекінісін қоршауы
1856 жылы желтоқсан айында Жанқожа бастаған мыңдаған қазақ жасақтары Қазалы бекінісін қоршауға алды. Бұл – Ресей империясына тікелей қарсылықтың белгісі болды.
Қазақ жасақтарының тактикасы көшпелі соғыс дәстүріне сай еді:
- Олар бекіністі айнала қоршап, ішке азық-түлік жеткізбеуге тырысты.
- Қарулары негізінен найза, қылыш, садақ және аңшылық мылтықтар болды.
- Жанқожаның сөзімен рухтанған сарбаздар «еркіндік үшін» шайқасты.
Алайда Қазалы бекінісінде орыс әскері жақсы қаруланған болатын: зеңбірек, оқ-дәрі мол еді. Қатты қарсылыққа тап болған қазақ жасақтары бірнеше күн бойы шабуыл жасағанымен, қоршауды бұза алмады.
V. Қоршаудың нәтижесі мен салдары
Қазалы бекінісін қоршау сәтсіз аяқталды. Орыс әскері артиллерияны пайдаланып, көтерілісшілерді ыдыратты. Жанқожа батырдың жасақтары шегінуге мәжбүр болды.
Бірақ бұл оқиға халық санасында үлкен із қалдырды. Ол – қазақ халқының отаршылдыққа қарсы күресте қандай қайсарлық көрсете алатынын дәлелдеді.
Жанқожа батырдың өзі кейін де халық арасында беделін жоғалтпады. 1860 жылы ол опасыздықпен өлтірілді. Бірақ оның есімі ел жадында мәңгі сақталып қалды.
VI. Тарихи маңызы
1856 жылғы Жанқожаның Қазалы бекінісін қоршауы – қазақ халқының еркіндік жолындағы күресінің бір белесі.
- Бұл оқиға Ресей империясының қазақ даласына орнығу саясатына қарсы халық наразылығын көрсетті.
- Жанқожа батырдың бейнесі – еркіндік пен әділдіктің символы.
- Қазақ тарихындағы кейінгі ұлт-азаттық қозғалыстарға рух берді.
Қорытынды
1856 жылы Жанқожа батыр бастаған көтеріліс сәтсіз аяқталса да, ол халық жадында «еркіндікті қорғаған соңғы шайқастардың бірі» ретінде қалды. Бұл оқиға бізге бір нәрсені айқын көрсетеді: қазақ халқы ешқашан отаршылдыққа үнсіз көне салмаған.
Жанқожа Нұрмұхаммедұлының ерлігі – ұлт рухының мәңгілік айғағы.
