Ордабасыдағы құрылтай – қазақ халқының бірлігі мен тәуелсіздігі символы
Қазақ халқының тағдыры таразыға түскен ауыр кезеңдер аз болмаған. Солардың ішіндегі ең сын сағаттардың бірі – XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы жоңғар шапқыншылығы кезі еді. Елдің басы бірікпей, ру мен жүзге бөлініп кеткен тұста, жау қазақ жерін жайпап, елдің еркіндігі мен тұтастығын жойып жіберуге шақ қалған. Міне, осындай тарихи сәтте ел тағдырын шешкен ұлы жиын – Ордабасыдағы құрылтай өтті. Бұл құрылтай қазақ халқының бірлігі мен азаттығы жолындағы жаңа дәуірдің бастауы болды.
Курултай в ордабасы
1. Тарихи алғышарттар: Жоңғар шапқыншылығы және «Ақтабан шұбырынды»
XVIII ғасырдың басында Қазақ хандығының жағдайы өте ауыр болды. XVIІ ғасырдың соңына қарай Жоңғар хандығының күшеюі, олардың әскери қуатының артуы қазақ жеріне үлкен қауіп төндірді. 1710 жылдары жоңғарлар бірнеше рет қазақ жеріне шабуыл жасап, шекаралық өңірлерді ойран етті.
1723 жылы басталған «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» атанған апат – қазақ тарихындағы ең ауыр кезеңдердің бірі. Мыңдаған ауылдар қырылып, халық елінен, жерінен айырылды. Қалмақ әскерлері Түркістан, Ташкент, Шымкент маңына дейін жетіп, Сыр бойындағы ауылдарды шапты.
Осы зұлмат қазақ халқының есіне «ел басына күн туған» шақ ретінде мәңгілікке сақталып қалды.
2. Ел бірлігінің қажеттілігі
«Ақтабан шұбырынды» жылдарында қазақтың әр жүзінің өз ханы, өз биі, өз қолбасшысы болды. Үш жүздің арасында байланыс әлсіреп, әрқайсысы өз алдына қорғануға тырысты. Бірақ мұндай бытыраңқылық жауға төтеп беруге мүмкіндік бермеді.
Қазақтың дана билері мен батырлары сол кезде елдің бірлігі болмаса, тәуелсіздік те болмайтынын анық түсінді. Осы мақсатта үш жүздің басын біріктіріп, ортақ кеңес құрып, жауға қарсы бірыңғай соғыс ұйымдастыру туралы шешім қабылдау қажет болды.
Осылайша, 1726 жылы Түркістан маңындағы Ордабасы тауында бүкіл қазақтың ұлы құрылтайы шақырылды. Бұл жиын ел тағдырын шешкен тарихи бетбұрыс сәтке айналды.
3. Ордабасы – қасиетті мекен
Ордабасы тауы қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының (қазіргі Түркістан облысы) аумағында, Бөген мен Бадам өзендерінің арасындағы жазықта орналасқан.
«Ордабасы» атауының өзі «ел басының ордасы», «билік пен бірлік орнаған жер» деген мағынаны білдіреді.
Бұл мекеннің таңдалуы кездейсоқ емес еді. Біріншіден, Ордабасы — үш жүздің географиялық орталығына жақын жер, яғни оңтүстіктегі Ұлы жүз бен Сыр бойындағы Орта жүз, солтүстік-батыстан келген Кіші жүз өкілдері үшін қолайлы кездесу орны болды. Екіншіден, Түркістан қаласы — Қазақ хандығының рухани астанасы, Қожа Ахмет Ясауи кесенесі тұрған қасиетті мекен. Сондықтан құрылтайды осында өткізу символдық мәнге ие болды.
4. Құрылтайға қатысушылар
Ордабасыдағы құрылтайға үш жүздің көрнекті билері, батырлары және хандары жиналды. Тарихи деректерде олардың қатарында мыналар аталады:
- Тәуке ханның ұлы Болат хан,
- Әбілхайыр хан (Кіші жүздің ханы),
- Сәмеке хан (Орта жүздің ханы),
- Жолбарыс хан (Ұлы жүздің өкілі),
- Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би – қазақ елінің ұлы данагөй билері,
- Бөгенбай батыр, Қабанбай батыр, Наурызбай батыр, Таңатар батыр, Малайсары, Шапырашты Наурызбай, Қаракерей Қабанбай, Шақшақ Жәнібек, Есет батыр, Баян батыр, Райымбек батыр, Тама Есет, Қарасай батыр және басқа да ел қорғаған ерлер қатысты.
Бұл – қазақ халқының ең таңдаулы перзенттерінің бас қосқан тарихи сәті еді.
5. Құрылтай шешімдері
Ордабасыдағы құрылтайдың басты мақсаты – үш жүздің басын біріктіріп, жоңғар шапқыншылығына қарсы біртұтас халықтық қол құру болды.
Құрылтайда қабылданған ең маңызды шешімдер мыналар еді:
- Қазақ жасақтарын бір орталықтан басқару жүйесін құру.
Бұл мақсатта бас қолбасшы – Әбілхайыр хан болып тағайындалды. - Бүкіл қазақ жасақтарын біріктіріп, жауға қарсы біртұтас майдан ашу.
- Жауынгерлерді тәртіпке келтіру және соғыс тактикасын анықтау.
- Қолбасшылар мен батырлардың міндеттерін нақтылау.
- Бірлік пен ынтымақтың ел тағдыры үшін маңызын халыққа жеткізу.
Құрылтайда сөйлеген Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би ел бірлігі жайында шешендік сөздер айтып, үш жүздің елбасыларын татулыққа шақырды.
Олардың даналығы мен парасаты арқасында қазақ халқының бірлігі қайта қалпына келді.
6. Ұлы бірлік пен рухтың оянуы
Ордабасы құрылтайы – тек әскери шешім қабылдау жиыны емес, рухани серпіліс кезеңі болды.
Бұрынғы руаралық, жүзаралық талас-тартыстар ұмытылып, барлығы «ел мен жердің тағдыры ортақ» деген ұранның астында бірікті.
Қазақ жасақтары ұйымдасып, елдік рухы күшейді.
Қазақтың батырлары мен сарбаздарына ерекше рух берген де осы Ордабасыдағы ант еді:
«Ел үшін, жер үшін, ата-баба аруағы үшін жанымызды пида етейік!»
7. Ордабасы құрылтайының нәтижесі: Бұланты және Аңырақай шайқастары
Ордабасыда қабылданған шешім өз жемісін көп ұзамай берді.
1726 жылы Ордабасы құрылтайынан кейін қазақ жасақтары бірігіп, Бұланты-Білеуті өзендері бойында алғашқы үлкен жеңісіне жетті.
Бұл шайқаста Әбілхайыр хан бастаған біріккен қазақ қолы жоңғарларға күйрете соққы берді.
Қазақ сарбаздары жауын жеңіп, рухы көтерілді.
Кейін 1729 жылы өткен Аңырақай шайқасы да осы Ордабасы құрылтайының жалғасы іспетті болды.
Бұл шешуші соғыста Абылай сұлтан мен Қабанбай, Бөгенбай, Райымбек батырлар ерекше ерлік көрсетті.
Аңырақайдағы жеңіс қазақ елінің жоңғар басқыншылығына қарсы күресіндегі бетбұрыс болды.
8. Құрылтайдың тарихи маңызы
Ордабасыдағы құрылтайдың тарихи маңызы өте зор. Ол бірнеше тұрғыдан ерекше:
- Бірлік символы – үш жүздің басын біріктіріп, қазақтың тұтастығын сақтап қалды.
- Мемлекеттік ойдың көрінісі – елдің мүддесін жеке мүддеден жоғары қою идеясын бекітті.
- Ұлттық сана мен рухтың оянуы – халық өзінің тәуелсіздігі үшін күрестің мәнін терең түсінді.
- Әскери ұйымның қалыптасуы – бір орталықтан басқарылатын қазақ әскері құрылды.
- Болашақ мемлекетшілдіктің негізі – кейінгі Абылай хан дәуіріндегі біртұтас хандық билікке жол ашты.
9. Халық жадындағы Ордабасы
Ордабасы оқиғасы қазақ халқының тарихи санасында мәңгілік із қалдырды.
Бұл жер – ұлттық бірліктің, елдіктің және рухтың нышанына айналды.
Халық аузында Ордабасы жайлы көптеген жырлар мен аңыздар сақталған.
Мысалы, бір аңызда Төле би жиналған жұртқа былай деп айтқан делінеді:
«Бірлік болмай, тірлік болмайды.
Жау жеңем десеңдер, алдымен өзара татулығыңды сақтаңдар.
Орда – ортақ, ел – ортақ, жер – ортақ.
Ордабасыда басталған келісім елді аман алып қалады.»
10. Тәуелсіз Қазақстан және Ордабасы рухы
Тәуелсіздік алғаннан кейін Ордабасы атауы жаңа мағынаға ие болды.
1993 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен Түркістан облысындағы Ордабасы тауында «Бірлік монументі» орнатылды.
Бұл ескерткіш – XVIII ғасырдағы ұлы құрылтайдың тарихи мұрасын жаңғыртқан нышан.
Монументтің мағынасы – үш таудың түйісуінде тұр: бұл үш жүздің бірлігін білдіреді.
Бүгінде Ордабасы – ел тарихының, тәуелсіздік пен бірліктің символына айналды.
Мұнда жыл сайын ұлттық мерекелер, жастар форумдары, тарихи конференциялар өткізіліп тұрады.
11. Ордабасы рухының сабақтастығы
Ордабасыда қабылданған шешімдер тек әскери жеңістермен шектелген жоқ. Ол қазақ халқының ұлттық идеясының өзегіне айналды –
яғни бірлік, елдік, тәуелсіздік ұғымдарының түп-тамыры осы жерден бастау алады.
Қазіргі заманның жастары үшін де Ордабасы оқиғасы – отансүйгіштіктің, халық бірлігінің және ел намысының үлгісі.
Бұл – тарихтан алынған үлкен сабақ: елдің күші – бірлікте, татулықта.
12. Тарихи сабақ және қорытынды
Ордабасыдағы құрылтай – қазақ тарихындағы ұлы бетбұрыс.
Егер сол жиын болмаса, бәлкім, қазақ елі жоңғар шапқыншылығына төтеп бере алмас еді.
Бірақ елдік рухы бар, басы біріккен халық жеңіс жолын тапты.
Ордабасы – елдің тағдыры шешілген жер,
бұл мекен – азаттықтың бастауы,
рухтың оянған жері.
Қазақ халқының тарихында Ордабасыдағы құрылтай мәңгілікке
«бірлік пен елдік символы» болып қала береді.
