Қазақстанның Ресейге қосылуы: пайдасы мен зияны
Қазақстанның Ресей империясына қосылуы – XVIII ғасырдан XIX ғасырдың екінші жартысына дейін жалғасқан күрделі әрі көпқырлы тарихи процесс. Бұл оқиға қазақ халқының тағдырында ерекше орын алады. Бір жағынан, қосылу қазақ жерін сыртқы жаулардың шапқыншылығынан қорғап, шаруашылық пен мәдениеттің жаңа бағытта дамуына жол ашты. Екінші жағынан, ол қазақ халқының тәуелсіздігінен айырылып, отарлық езгіге түсуіне себеп болды.
Осы мақалада Қазақстанның Ресейге қосылуының тарихи алғышарттары, саяси және экономикалық себептері, сондай-ақ оның пайдасы мен зияны жан-жақты қарастырылады.
Қазақстанның қосылуы пайдасы мен зияны
I. Қазақстан мен Ресей арасындағы тарихи байланыстардың басталуы
Қазақ пен орыс халықтарының қарым-қатынасы XVI ғасырдың соңы мен XVII ғасырдың басында-ақ басталған еді. Сол кезеңде Сібір арқылы Ресейдің отаршылдық саясаты кеңейіп, қазақ даласына қарай бағыт алды. Ресей мемлекеті үшін Қазақстан стратегиялық маңызы бар аймақ болды:
- біріншіден, бұл Қытай мен Орта Азияға шығатын сауда жолдарының түйіні,
- екіншіден, шекара қауіпсіздігін қамтамасыз ететін буферлік аймақ,
- үшіншіден, табиғи байлықтарға бай кең дала еді.
XVII–XVIII ғасырларда Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы сауда қатынастары дами бастады. Ресей билеушілері қазақ жеріне бекіністер мен әскери қамалдар салып, өз ықпалын арттыра түсті.
II. Ресейге қосылудың алғышарттары
Қазақ жүздерінің Ресейге біртіндеп қосылуына бірнеше саяси және әлеуметтік себептер әсер етті:
- Сыртқы қауіптер:
Қазақ жері Жоңғар хандығының үздіксіз шабуылына ұшырап отырды. Әсіресе XVIII ғасырдың басында болған «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» оқиғасы халықтың қауіпсіздігін қатты әлсіретті.
Осы кезеңде қазақ билеушілері сыртқы қорғаныс үшін қуатты мемлекеттен көмек іздеуге мәжбүр болды. - Билік үшін талас:
Хандық билік жүйесі әлсіреп, руаралық қақтығыстар күшейді. Әр жүздің өз ханы болғандықтан, қазақ жерінде саяси тұтастық болмады. Бұл да сыртқы күштердің араласуына қолайлы жағдай туғызды. - Экономикалық себептер:
Ресеймен сауда жасау қазақтардың тұрмыс-тіршілігіне тиімді болды. Орыс бекіністері арқылы айырбас сауда дамып, қазақтар тұз, темір, астық сияқты тауарларды алу мүмкіндігіне ие болды.
III. Кіші жүздің Ресейге қосылуы
XVIII ғасырдың 30-жылдары Кіші жүздің ханы Әбілхайыр Ресей бодандығын қабылдауға мәжбүр болды.
1731 жылы Әбілхайыр хан І Петр патшаға елші жіберіп, Ресей империясының қол астына кіруге өтініш жасады.
Бұл қадамның басты мақсаты – Жоңғар шапқыншылығынан қорғану және ішкі тұрақтылық орнату еді.
1731 жылы 19 ақпанда Анна Иоанновна ханның өтінішін қабылдап, Кіші жүз ресми түрде Ресейдің бодандығына өтті.
Алайда бұл тек шартты бодандық болатын: қазақтар өз ішкі істерін басқаруға құқылы еді, бірақ сыртқы саясат пен қорғаныс Ресейдің бақылауына көшті.
IV. Орта және Ұлы жүздің қосылуы
Кіші жүзден кейін Ресей империясы Орта және Ұлы жүзге де өз ықпалын жүргізе бастады.
- Орта жүз XVIII ғасырдың ортасында Абылай хан тұсында Ресей мен Қытай арасындағы тепе-тең саясат жүргізді. Абылай хан қазақтың тәуелсіздігін сақтауға тырысты, бірақ Ресейге де формалды түрде бодандық танытты.
- Ұлы жүз XIX ғасырдың бірінші жартысында, яғни 1840–1860 жылдары толықтай Ресей империясының құрамына енді. Бұл кезеңде Орта Азияға бағытталған Ресей экспансиясы күшейіп, Верный (қазіргі Алматы) сияқты әскери бекіністер салына бастады.
V. Қазақстанның Ресей құрамындағы жағдайы
Ресейге қосылғаннан кейін қазақ қоғамының саяси, әлеуметтік және экономикалық өмірі түбегейлі өзгерді.
- Әкімшілік өзгерістер:
Қазақ жері біртіндеп хандық жүйеден айырылды. XIX ғасырдың 20–40 жылдарында Ресей билігі «реформа» деген желеумен хандарды биліктен шеттетті.
1822 жылы «Сібір қазақтары туралы жарғы», ал 1824 жылы «Орынбор қазақтары туралы жарғы» қабылданды. Осы құжаттар арқылы хандық билік жойылып, оның орнына аға сұлтандық, болыс, старшын сияқты жаңа әкімшілік құрылымдар енгізілді. - Экономикалық өзгерістер:
Ресей империясы қазақ жерін өзінің шикізат көзі ретінде пайдаланды. Мал шаруашылығы мен егіншілікке қолайлы жерлер орыс қоныстанушыларына берілді.
Қазақтардың дәстүрлі көшпелі өмірі бұзылып, отарлық экономика қалыптасты. - Мәдени және рухани әсерлер:
Ресей құрамына кіру қазақ қоғамының білім мен ғылым саласына да ықпал етті. XIX ғасырда орыс-қазақ мектептері ашылып, жаңа мәдени байланыстар орнады.
Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы сияқты ағартушылар осы кезеңде өмір сүріп, халықтың білімге ұмтылысын арттырды.
VI. Ресейге қосылудың пайдасы
Ресей империясының құрамына кіру қазақ қоғамына белгілі бір оң өзгерістер әкелді.
- Қауіпсіздік және тұрақтылық:
Қазақ жері Жоңғар, Бұхар және Хиуа шапқыншылығынан қорғалды. Шекара бекіністері салынды, Ресей әскері сыртқы жаудан қорғаныс рөлін атқарды. - Экономикалық байланыстардың кеңеюі:
Ресеймен сауда қатынастары дамып, қазақтар жаңа тауарлармен, өндіріс құралдарымен танысты. Жәрмеңкелер ашылып, нарықтық қатынастар дами бастады (мысалы, Қоянды, Көкпекті, Қарқара жәрмеңкелері). - Білім мен мәдениеттің дамуы:
Орыс мектептері ашылып, қазақ жастары білім ала бастады. Қазақ тілінің жазба мәдениеті дамып, баспа ісі өрістеді.
XIX ғасырдың соңында алғашқы қазақ басылымдары – «Дала уалаяты», «Түркістан уалаяты» газеттері жарық көрді. - Қалалар мен инфрақұрылымның дамуы:
Ресей билігі теміржол, жол, көпір салу арқылы жаңа экономикалық аймақтар құрды. Орал, Омбы, Верный сияқты қалалар ірі орталықтарға айналды. - Ғылым мен зерттеу жұмыстарының дамуы:
Орыс ғалымдары – П. Рычков, П. Семенов-Тянь-Шанский, Н. Потанин т.б. қазақ жерін зерттеп, географиялық, этнографиялық деректер жинады. Бұл қазақтың тарихы мен мәдениетін әлемге танытуға сеп болды.
VII. Ресейге қосылудың зияны
Алайда Ресей бодандығы қазақ халқы үшін ауыр отарлық зардаптарға да әкелді.
- Тәуелсіздіктің жойылуы:
Қазақ хандығы тарих сахнасынан жойылып, ел саяси еркіндігінен айырылды. Барлық билік Ресей әкімшілігінің қолына өтті. - Жер мәселесі:
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақтың шұрайлы жерлері қоныс аударушыларға берілді.
Патша үкіметі «Қоныстандыру саясаты» арқылы орыс шаруаларын қазақ даласына жаппай көшіріп әкелді.
Нәтижесінде, жергілікті халық шөлейт және қолайсыз аймақтарға ығыстырылды. - Әлеуметтік теңсіздік:
Отарлық әкімшілік жүйе қазақ пен орыс арасындағы әлеуметтік айырмашылықты күшейтті.
Қазақтар төменгі тапқа жатқызылып, мемлекеттік қызметке араласу мүмкіндігінен айырылды. - Дәстүрлі мәдениеттің әлсіреуі:
Орыс тілі мен мәдениеті үстемдік алып, қазақтың дәстүрлі құқықтық жүйесі мен рухани құндылықтарына қысым жасалды. - Көтерілістер мен қарсылықтар:
Ресей отаршылдығына қарсы қазақ халқы бірнеше рет көтерілді:- 1783–1797 жж. Сырым Датұлы көтерілісі
- 1836–1838 жж. Исатай мен Махамбет көтерілісі
- 1837–1847 жж. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс
Бұл көтерілістер қазақ халқының тәуелсіздікке деген ұмтылысының айғағы болды.
VIII. Ресейге қосылудың тарихи бағасы
Тарихшылар арасында Қазақстанның Ресейге қосылуының сипаты жөнінде әртүрлі пікірлер бар.
Бір зерттеушілер оны “ерікті түрде одақтасу” деп сипаттаса, басқалары “отарлық аннексия” деп бағалайды.
Шындығында, бұл екі жақты процесс болды:
- алғашқы кезеңде қазақ хандары Ресеймен одақтасу арқылы елдің қауіпсіздігін сақтағысы келді;
- кейін патша үкіметі бұл мүмкіндікті пайдаланып, отаршылдық саясатын күшейтті.
