18–19 ғасырдағы қазақ мәдениеті
Қазақ халқының 18–19 ғасырлардағы мәдениеті — ұлттық болмыстың, рухани дүниенің, салт-дәстүрдің, өнер мен әдебиеттің, білім мен ағартушылықтың дамуы тұрғысынан ерекше тарихи кезең. Бұл дәуір қазақ халқының өмірінде түбегейлі өзгерістер мен жаңарулардың уақыты болды. Бір жағынан, дәстүрлі көшпелі өмір салты мен ұлттық мәдениет тамыры сақталды, екінші жағынан, Ресей империясының ықпалы, отарлық саясат, жаңа қоғамдық қатынастар қазақ мәдениетінің барлық саласына әсер етті.
18–19 ғасырлар – қазақ халқының тарихындағы күрделі, бірақ мәдени тұрғыдан бай кезең. Бұл дәуірде халықтың ауыз әдебиеті, жыраулар поэзиясы, күй өнері, қолөнер дәстүрі жалғасын тапты. Сонымен бірге жаңа бағыттағы жазба әдебиет, ағартушылық идеялар, білім мен ғылымға ұмтылыс күшейді.
18-19 Fасырдағы қазақ мәдениет
1. 18 ғасырдағы қазақ мәдениетінің жалпы сипаты
1.1. Әлеуметтік және тарихи жағдай
18 ғасыр қазақ халқы үшін қиын әрі сындарлы кезең болды. Бұл уақытта қазақ жері жоңғар шапқыншылығына қарсы күрес жүргізіп, ел бірлігі мен тәуелсіздігін қорғауға ат салысты. Саяси тұрақсыздыққа қарамастан, халықтың рухани өмірі тоқыраған жоқ. Керісінше, ел басына күн туған шақта жыраулар, батырлар, шешендер ұлттың рухын көтеріп, ерлік пен елдік идеяларын дәріптеді.
Осы дәуірдің мәдениетінде ауыз әдебиеті, батырлар жыры, тарихи дастандар ерекше орын алды. «Ер Тарғын», «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Қамбар батыр», «Ер Сайын» сияқты эпостар халық санасында елдіктің нышаны болып сақталды.
1.2. Ауыз әдебиеті мен жыраулық дәстүр
18 ғасырда жыраулар поэзиясы ұлттық мәдениеттің өзегіне айналды. Бұқар жырау Қалқаманұлы, Үмбетей жырау, Тәтіқара, Ақтамберді жыраулар ел тағдырын, ерлік пен бірлікті жырлады. Жыраулардың шығармаларында халықтың арман-мұраты, елдің болашағы, бірлік пен әділет мәселелері көрініс тапты.
Бұқар жырау Абылай ханның кеңесшісі ретінде ел басқару ісіне де араласып, сөз өнері арқылы қоғамға ықпал етті. Оның толғауларында халықтың тұрмыс-тіршілігі, ел тағдыры, бейбіт өмір мен еркіндік идеясы көрініс тапқан.
1.3. Дәстүрлі өмір мен тұрмыс мәдениеті
Қазақ халқының тұрмыс мәдениеті көшпелі өмір салтына негізделді. Киіз үй – қазақтың материалдық мәдениетінің басты нышаны болды. Ол тек баспана емес, халықтың дүниетанымын, эстетикалық талғамын, табиғатпен үйлесімін көрсететін символдық мәнге ие.
Киім-кешек, тұрмыстық бұйымдар, қолөнер туындылары ұлттық ерекшелікті танытты. Әсіресе, киіз басу, кілем тоқу, зергерлік және ағаш өңдеу өнері кең тараған. Қазақ әйелдері киім тігуде, кесте мен өрнек жасауда ерекше шеберлік танытқан.
2. 19 ғасырдағы қазақ мәдениетінің жаңаруы
2.1. Ресей империясының ықпалы және отарлық кезең
19 ғасырда қазақ жері біртіндеп Ресей империясының құрамына енгізілді. Бұл жағдай елдің саяси құрылымын ғана емес, мәдени және әлеуметтік өмірін де өзгертті. Отарлық саясаттың нәтижесінде қазақ халқының дәстүрлі өмір салтына сыртқы ықпал күшейіп, жаңа мәдени байланыстар қалыптасты.
Ресейдің әкімшілік жүйесі мен білім беру үлгілері қазақ даласына ене бастады. Орыс тілін үйрету, орыс-қазақ мектептерін ашу, миссионерлік бағыттағы оқу орындарының көбеюі мәдени өзгерістердің бастауы болды.
2.2. Ағартушылық қозғалыс және білімнің дамуы
19 ғасырдың екінші жартысы қазақ ағартушылығының өркендеу кезеңі болды. Бұл дәуірдің басты өкілдері – Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев және Шоқан Уәлиханов. Олар қазақ халқының рухани мәдениетін жаңа деңгейге көтеріп, білім мен ғылымды дамытуға зор үлес қосты.
Ыбырай Алтынсарин – қазақ халқының алғашқы педагогы және ағартушысы. Ол 1864 жылы Торғайда тұңғыш рет қазақ балаларына арналған мектеп ашты. Оның «Қазақ хрестоматиясы» атты еңбегі қазақ тіліндегі алғашқы оқу құралы болды. Ыбырай халықты оқу-білімге шақырып, әйел теңдігін, адамгершілік пен еңбексүйгіштікті насихаттады.
Шоқан Уәлиханов – қазақ халқының тұңғыш ғалымы, этнограф, тарихшы. Ол қазақтың тарихы мен мәдениетін ғылыми тұрғыда зерттеп, Шығыс мәдениетінің озық дәстүрлерін танытты. Оның еңбектері қазақ халқының рухани байлығын ғылыми негізде әлемге паш етті.
Абай Құнанбаев – қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаған ұлы ойшыл, ақын, философ. Ол өз шығармаларында білім мен ғылымның маңызын, адамдық қасиет пен әділдікті дәріптеді. Абайдың өлеңдері мен қара сөздері қазақ халқының рухани мәдениетін жаңа биікке көтерді.
2.3. Қазақ әдебиетінің дамуы
19 ғасырда қазақ әдебиеті ауызша дәстүрден жазба әдебиетке бет бұрды. Бұрынғы жыраулар поэзиясының орнын жеке ақындар шығармашылығы басты. Махамбет Өтемісұлы, Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы сияқты ақындар замана шындығын, ел тағдырын, отарлық езгінің ауыртпалығын жырлады.
Махамбет поэзиясы – ерлік пен бостандық рухының көрінісі. Ол Исатай батыр бастаған көтерілістің рухын бейнелеп, халықтың азаттығын қорғады. Дулат пен Шортанбай шығармаларында дәуірдің әлеуметтік теңсіздігі, халықтың мұңы мен қайғысы айқын суреттелді.
Абай шығармашылығы қазақ әдебиетінің сапалық жаңа кезеңге өтуін қамтамасыз етті. Ол поэзияны философиялық тереңдікке жеткізіп, ұлттық әдеби тілдің дамуына зор үлес қосты.
3. Музыка мен өнердің дамуы
3.1. Халық музыкасы және күй өнері
Қазақ халқының музыкалық мәдениеті 18–19 ғасырларда ерекше дамыды. Күй өнері халықтың тарихи жадын сақтаушы рөл атқарды. Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Абыл Тарақұлы сияқты күйшілер ұлттық музыка өнерінің алтын қорын жасады.
Құрманғазының «Сарыарқа», «Балбырауын», «Кішкентай», «Ақбай» күйлері халықтың еркіндік пен азаттыққа ұмтылысын бейнелейді. Тәттімбет күйлері нәзік сезім мен философиялық тереңдікке толы болса, Дәулеткерей шығармалары лирикалық әуендерімен ерекшеленеді.
Музыкалық дәстүрмен қатар ән өнері де өркендеді. Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса, Естай Беркімбайұлы, Мұхит Мералыұлы сияқты сал-серілер халықтық ән өнерін дамытты. Олардың шығармаларында махаббат, еркіндік, сұлулық пен өмірге құштарлық жырланды.
3.2. Қолөнер және сәулет
Қазақ қолөнері 19 ғасырда жаңа сипат алды. Ағаш өңдеу, зергерлік, киіз басу, тері илеу, өрмек тоқу, кілем тоқу сияқты кәсіп түрлері дамыды. Ер-тұрман, ыдыс-аяқ, киім мен әшекей бұйымдар ұлттық нақышпен безендірілді.
Сәулет өнерінде мешіттер мен медреселер салу кең етек алды. Әсіресе, Қазан, Орынбор, Ташкент, Түркістан қалаларында жаңа діни және мәдени орталықтар бой көтерді. Қазақтың дәстүрлі қоныстары – киіз үй мен ағаш үйлер эстетикалық және практикалық тұрғыдан жетілдірілді.
4. Рухани мәдениет және дәстүр жалғастығы
Қазақ халқының рухани мәдениеті – оның өмір салтының, дүниетанымының айнасы. 18–19 ғасырларда халықтың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, наным-сенімі мен дүниетанымы сақталып, біртіндеп жаңаша сипат алды.
Той-мерекелер, беташар, тұсаукесер, наурыз сияқты дәстүрлер кеңінен аталып отырды. Ислам діні қазақ қоғамында берік орнығып, діни білім беру, мешіт-медреселер ашу ісі жанданды. Дегенмен халықтың ежелгі дәстүрлері мен нанымдары исламдық құндылықтармен қатар өмір сүрді.
5. Қазақ мәдениетінің ерекшеліктері мен маңызы
18–19 ғасырлардағы қазақ мәдениеті бірнеше бағытта ерекшеленді:
- Дәстүр мен жаңашылдықтың тоғысуы. Бұл дәуірде қазақ қоғамында көне көшпелі дәстүрлер мен еуропалық мәдени ықпал қатар дамыды.
- Ағартушылық ойдың қалыптасуы. Қазақ зиялылары халықты оқу-білімге, мәдени өрлеуге шақырды.
- Ұлттық әдебиет пен өнердің өркендеуі. Абай, Махамбет, Құрманғазы, Біржан сал сынды тұлғалар ұлттық мәдениеттің биік деңгейін көрсетті.
- Білім мен ғылымға бетбұрыс. Алғашқы мектептер, кітаптар, баспалар пайда болды.
- Мәдени бірегейліктің сақталуы. Сыртқы ықпалдарға қарамастан, қазақ халқы өз тілін, өнерін, салтын сақтап қалды.
