Қазақстан жеріндегі ескі қалалар — көне өркениет пен тарихтың ізі
Қазақстан — ұлан-ғайыр жері, бай тарихы мен мәдениеті бар ел. Бұл өңір ежелден-ақ адамзат өркениетінің дамуында маңызды орын алған. Ұлы Дала төсінде талай көне мәдениеттер мен мемлекеттер өмір сүріп, өз ізін қалдырды. Археологиялық және жазба деректерге сүйенсек, қазіргі Қазақстан аумағында б.з.б. І мыңжылдықтан бастап көптеген қалалар мен қоныстар болған. Олар сауда мен қолөнердің, дін мен ғылымның, мәдениет пен саясаттың орталығына айналған.
Қазақстан жеріндегі ескі қалалар туралы мәліметтер ежелгі грек, парсы, қытай және араб деректерінде кездеседі. Орта ғасырларда бұл қалалар Ұлы Жібек жолының бойында орналасып, Еуразия құрлығындағы экономикалық және мәдени байланыстардың күретамыры болған.
Қазақстан жеріндегі ескі қалалар
1. Қазақстан аумағындағы көне қалалардың пайда болуы
Қазақстандағы алғашқы қалалар біздің заманымызға дейінгі І мыңжылдықтың ортасында, яғни қола және ерте темір дәуірінде қалыптаса бастаған. Бұл кезеңде көшпелі және жартылай көшпелі тайпалар отырықшылыққа бейімделіп, өзен аңғарларында, егіншілікке қолайлы аймақтарда тұрақты мекендер салды.
Археологтардың зерттеулері көрсеткендей, оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарда (Оңтүстік Қазақстан, Жетісу, Сырдария бойы) алғашқы қалалық мәдениет қалыптасқан. Бұл өңірлерде табиғи жағдайлар мен су көздерінің болуы егіншілік пен сауданың дамуына мүмкіндік берген.
Қалалардың пайда болуына негізгі үш фактор әсер етті:
- Экономикалық фактор — сауда, қолөнер және егіншіліктің дамуы.
- Географиялық фактор — өзен-көлдердің бойында орналасуы.
- Саяси фактор — мемлекеттер мен билеушілердің орталықтандырылған басқару жүйесін құруы.
2. Ежелгі қалалар және археологиялық деректер
Тараз қаласы
Тараз — Қазақстандағы ең көне қалалардың бірі. Тарихи деректер бойынша, ол шамамен 2000 жыл бұрын, б.з.б. І ғасырда пайда болған. Қала жайлы алғашқы деректер VІ ғасырдағы қытай жазбаларында кездеседі. IX–X ғасырларда Тараз Қарахан мемлекетінің астанасы болған. Бұл кезде қалада мешіттер, медреселер, керуен сарайлар мен базарлар көптеп салынды.
Археологиялық қазбалар нәтижесінде Тараз маңынан көптеген тарихи жәдігерлер табылған. Олардың ішінде Айша бибі, Бабаджа хатун, Қарахан кесенелері ерекше мәдени мұра болып табылады.
Отырар қаласы
Отырар (Фараб) — қазақ жеріндегі ең танымал көне қалалардың бірі. Ол Сырдария өзенінің бойында орналасқан және Ұлы Жібек жолының маңызды торабы болған. IX–XII ғасырларда қала мәдениет пен ғылымның орталығына айналды. Бұл жерде әйгілі ғалым Әбу Насыр әл-Фараби дүниеге келген.
Отырарда дамыған қолөнер мен сауда, сондай-ақ кітапхана мен медреселердің болуы оның өркениетті орталық болғанын дәлелдейді. 1219 жылы Шыңғыс хан әскерлері Отырарды басып алып, қаланы қиратып жіберді. Дегенмен, кейін қала қайтадан қалпына келіп, XIV ғасырға дейін өмір сүрді.
Сауран қаласы
Сауран — Сыр бойындағы ортағасырлық ірі қалалардың бірі. Ол ІХ–Х ғасырларда қалыптасып, кейіннен Ақ Орда мен Қазақ хандығы кезеңінде маңызды бекініс пен сауда орталығы ретінде танылды. Сауранның ерекшелігі — айналасын қоршаған мықты дуалдары мен ішкі су жүйесі болғандығы. Қаладағы су құбырлары мен кәріз жүйелері оның дамыған инженерлік мәдениетін көрсетеді.
Сығанақ қаласы
Сығанақ — XII ғасырда Қыпшақ хандығының, кейін Ақ Орданың және Қазақ хандығының астанасы болған қала. Ол Сырдарияның орта ағысында орналасқан. Қаланың стратегиялық маңызы өте зор болған: ол арқылы сауда керуендері Мауераннахр, Дешті Қыпшақ және Еділ бойы бағытында қатынаған.
XV ғасырда Сығанақ Қазақ хандығының саяси орталығына айналып, хан сайлауы осы жерде өткізілген.
Баласағұн қаласы
Баласағұн — Жетісу өңіріндегі ірі қала, Қарахан мемлекетінің астанасы болған. Бұл жерде әйгілі ойшыл Жүсіп Баласағұни өмір сүріп, өзінің “Құтты білік” атты еңбегін жазған. Баласағұнның орнында қазіргі Шу мен Талас өзендерінің бойында орналасқан Ақбешім қалашығы жатыр. Археологиялық зерттеулер қала мәдениетінің жоғары деңгейін дәлелдейді.
Испиджаб (Сайрам) қаласы
Испиджаб — қазіргі Түркістан облысының аумағындағы көне қала. IX–X ғасырларда ол ірі сауда және қолөнер орталығы болған. Мұнда түрлі халықтар мен діндер бейбіт қатар өмір сүрген. Испиджаб туралы араб географтары “қалада 170 мешіт бар” деп жазады. Қазіргі Сайрам осы ежелгі қаланың мұрагері саналады.
3. Жетісу және Шығыс Қазақстандағы көне қалалар
Жетісу өңірі (Алматы, Жамбыл облыстары және Қырғызстанмен шекаралас аймақ) ежелгі түркі тайпаларының орталығы болған. Бұл аймақта көптеген көне қалалардың орны табылған.
Қойлық қаласы
Қойлық (Антоновка) — Іле өзенінің бойындағы ортағасырлық қала. Ол X–XIII ғасырларда қарлұқтардың астанасы болған. Қытай деректерінде қалада мешіттер мен христиан шіркеулері қатар болғаны айтылады. Бұл Қойлықтың халықаралық мәдени және діни орталық болғанын дәлелдейді.
Талғар және Есік қалалары
Талғар қаласы ІХ–ХІІ ғасырларда Жетісу аймағындағы маңызды сауда орталығы болған. Ол Іле аңғары арқылы өтетін Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан. Ал Есік қаласының маңындағы әйгілі “Алтын адам” қорғаны бұл аймақтағы ежелгі мәдениеттің терең тамырын көрсетеді.
Шығыс Қазақстандағы қалалар
Шығыс Қазақстанда да ерте қалалық мәдениет болған. Ертіс өзенінің бойында орналасқан қоныстар мен бекіністер (мысалы, Берел, Шілікті, Құлажорға) археологиялық тұрғыдан үлкен қызығушылық тудырады. Бұл аймақта түркі дәуірінде мемлекеттердің шекаралық бекіністері мен сауда нүктелері орналасқан.
4. Ұлы Жібек жолы және қалалардың дамуы
Ұлы Жібек жолы — Қазақстан жеріндегі көне қалалардың дамуына зор әсер еткен тарихи фактор. Бұл жол арқылы Қытайдан Еуропаға жібек, дәмдеуіштер, алтын, күміс және басқа да тауарлар тасылған. Жолдың бойында орналасқан қалалар — сауда керуендерінің аялдайтын, мәдениеттер мен діндердің тоғысқан жері болған.
Қазақстан аумағындағы негізгі Жібек жолы бағыттары:
- Оңтүстік бағыт — Тараз, Отырар, Сайрам, Сауран арқылы өтеді.
- Солтүстік бағыт — Баласағұн, Қойлық, Талғар арқылы өтеді.
- Батыс бағыт — Сығанақтан Арал маңына және Еділ бойына қарай созылады.
Осы жолдың арқасында қалаларда экономика, ғылым, сәулет және қолөнер дамыды. Сонымен қатар ислам діні мен жазба мәдениеті де кең таралды.
5. Қазақ хандығы дәуіріндегі қалалар
XV ғасырдың ортасында Қазақ хандығы құрылғаннан кейін Сырдария бойындағы қалалар хандықтың саяси және экономикалық орталығына айналды. Сығанақ, Сауран, Созақ, Түркістан — хан ордалары ретінде пайдаланылды.
Түркістан қаласы (Яссы) ерекше рөл атқарды. Онда Қожа Ахмет Ясауидің кесенесі салынып, қала рухани орталыққа айналды. Кейіннен Түркістан Қазақ хандығының астанасы болды.
Бұл кезеңде қалалар тек сауда мен қолөнердің емес, сондай-ақ ғылым мен діннің орталығына айналып, қазақ халқының мәдени бірлігін қалыптастыруда маңызды рөл атқарды.
6. Археологиялық зерттеулер мен тарихи маңызы
Қазақстандағы көне қалалар XX ғасырдың ортасынан бастап кең көлемде зерттеле бастады.
Археологтар (Ә. Марғұлан, К. Байпақов, М. Елеуов, т.б.) жүргізген қазба жұмыстары барысында ондаған көне қалашықтар ашылды. Олардың ішінде Тараз, Отырар, Қойлық, Талғар, Сауран, Сығанақ, Испиджаб, Баласағұн сияқты қалалардың орны ғылыми тұрғыдан толық зерттеліп, тарихи дереккөздермен салыстырылды.
Кейбір ескі қалалар бүгінгі күні туристік және мәдени мұра орталықтарына айналып отыр.
Мысалы:
- Отырар — ЮНЕСКО қорғауындағы ескерткіш.
- Тараз және Түркістан — тарихи-мәдени астаналар мәртебесіне ие.
- Сауран, Сығанақ, Қойлық — ашық аспан астындағы музейлер ретінде зерттеліп жатыр.
7. Ескі қалалардың мәдени және тарихи мұрасы
Көне қалалар – халқымыздың тарихи жадының, мәдени бірегейлігінің куәсі. Олар арқылы біз ата-бабамыздың тұрмысын, рухани дүниесін, сәулет өнерін, экономикалық қатынастарын танимыз.
Ескі қалалардың зерттелуі жастардың отансүйгіштігін арттырып, ел тарихына деген құрмет сезімін қалыптастырады.
Сондай-ақ көне қалалардың көпшілігі қазіргі замандағы қалалардың негізін құрады. Мысалы, Тараз, Сайрам (Шымкент маңы), Түркістан сияқты қалалар өз бастауын сол ежелгі қоныстардан алады.
