Қоқан хандығы және қазақтар – тарихи байланыстар мен күрестер
Қоқан хандығы мен қазақ халқының арасындағы тарихи байланыстар XVIII–XIX ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік өңірлеріндегі саяси және әлеуметтік үдерістердің ең маңызды бөлігі болып табылады. Бұл кезеңде қазақ жерлері Ресей империясы мен Орта Азия хандықтарының ықпал аймағына айналып, халықтың тағдыры күрделі саяси, экономикалық және мәдени өзгерістермен ұштасқан еді. Қоқан хандығының билігі мен қазақ рулары арасындағы қарым-қатынас тек әскери және саяси тұрғыдан ғана емес, сонымен қатар мәдени, экономикалық және рухани салаларда да көрініс тапты.
Бұл мақалада Қоқан хандығының пайда болуы, дамуы, қазақ жерлеріне жүргізген саясаты, қазақтардың хандығымен өзара байланысы мен қарсыласуы, сондай-ақ Ресей империясының араласуынан кейінгі тарихи салдарлар кеңінен қарастырылады.
Кокандское ханство и казахи
Қоқан хандығының құрылуы мен дамуы
Қоқан хандығы XVIII ғасырдың екінші жартысында Ферғана жазығында, бұрынғы Шағатай ұлысының жерінде қалыптасты. Хандықтың негізін қалағандар Мин (Миң) немесе Миңліктер әулеті болды. Шамамен 1709 жылы Шаһрух бимен оның ұлы Абдурахман бек Ферғана аймағындағы билікті өз қолына алып, тәуелсіз хандық құруға тырысты. Уақыт өте келе Қоқан билеушілері Бұхара әмірлігі мен Хиуа хандығынан саяси тәуелсіздігін нығайтып, Орта Азияның ең қуатты мемлекеттерінің біріне айналды.
Хандықтың орталығы Қоқан қаласы болды. Бұл қала стратегиялық маңызы зор аймақта орналасқандықтан, ол сауда, қолөнер және саясаттың орталығына айналды. Хандықтың алғашқы билеушілері өз иеліктерін кеңейту мақсатында көрші аймақтарға, соның ішінде қазақ даласына да жорықтар жасады.
Қоқан хандығының қазақ жеріне ықпалының басталуы
XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында қазақ халқының оңтүстіктегі бөлігі, әсіресе Ұлы жүздің ру-тайпалары (дулат, албан, суан, жалайыр, шапырашты, шанышқылы, т.б.) Қоқан билігінің ықпалына түсе бастады. Бұл кезеңде қазақ даласында билік жүйесі әлсіреп, әр жүздің өз хандары мен сұлтандары арасындағы тартыстар күшейді. Осы жағдайды тиімді пайдаланған Қоқан билеушілері Ташкент, Түркістан, Шымкент, Сайрам, Әулиеата (қазіргі Тараз), Мерке және т.б. қалаларды өз қарамағына қосты.
Қоқан билеушілері қазақ руларына «зекет» және «харадж» сияқты салықтар енгізіп, өз әскерлерін орналастырды. Қазақ билеушілерінің біразы Қоқан хандарына бағынып, оларға адалдық білдірсе, енді бірі қарсыласып, қарулы көтерілістер ұйымдастырды.
Қоқан хандығының саяси құрылымы мен басқару жүйесі
Қоқан хандығының саяси құрылымы абсолюттік монархия түрінде болды. Ханның қолында шексіз билік шоғырланды, бірақ іс жүзінде елдің ішкі өміріне беклербектер мен датхалар (уәлаят, уезд басшылары) зор ықпал етті.
Басқару жүйесінде шариғат заңдары мен жергілікті дәстүрлер қатар қолданылды. Салық жинау, әскери жорықтар ұйымдастыру және жергілікті халықты бақылау билеушілердің басты міндеті саналды.
Қоқан билеушілері қазақ руларының ішкі ісіне жиі араласып, олардың билеушілерін тағайындап немесе орнынан алып тастап отырды. Бұл саясат қазақ рулары арасындағы бірлікті әлсіретіп, Қоқан ықпалын арттыруға мүмкіндік берді.
Қазақтар мен Қоқан билеушілерінің қарым-қатынасы
Қазақ халқы мен Қоқан хандығы арасындағы қарым-қатынас күрделі әрі көпқырлы болды. Кейбір кезеңдерде бейбіт байланыстар орнап, сауда мен мәдени алмасулар жүзеге асса, кейде қарулы қақтығыстар орын алды.
Бейбіт байланыстар
Қоқан хандығы қазақтармен сауда қатынастарын дамытты. Әсіресе Ташкент, Сайрам, Шымкент қалалары арқылы қазақ даласына тауарлар әкелінді. Қазақтар мал, тері, жүн және астық өнімдерін айырбастап, орнына темір, қару-жарақ, мата және тұрмыстық заттар алды.
Қақтығыстар мен көтерілістер
Қоқан билігі орнағаннан кейін қазақ рулары арасында наразылық жиілей түсті. Себебі Қоқан әкімдері ауыр салықтар енгізіп, халықтан зекет пен харадж жинады. Сонымен қатар олар көптеген бекіністер салды: Ташкент, Шымкент, Түркістан, Созақ, Әулиеата, Пішпек (қазіргі Бішкек), Тоқмақ сияқты қалаларда әскер ұстады.
Қазақ халқының Қоқан үстемдігіне қарсы күрестері XVIII ғасырдың аяғынан бастап жиіледі. Әсіресе XIX ғасырдың 20–50 жылдары аралығында ұлт-азаттық көтерілістер жиілеп, Қоқан билігіне үлкен соққы берді.
Қазақтардың Қоқан хандығына қарсы күрестері
Қазақ халқының Қоқан езгісіне қарсы күресінің ең белгілі басшыларының бірі – Тентек төре (Саржан Қасымұлының туысы) мен Саржан Қасымұлы болды. Олар Қоқан билігіне қарсы Ұлы жүз, Орта жүз қазақтарын біріктіріп, азаттық қозғалыс ұйымдастырды.
Саржан Қасымұлы бастаған көтеріліс (1825–1836) Қазақстан тарихындағы ең ірі қозғалыстардың бірі саналады. Ол Қоқан ханына қарсы күресте халықты біріктіріп, Ташкент маңындағы бекіністерге шабуылдар жасады. Алайда Қоқан билеушілері айламен Саржанды өлтіріп, көтерілісті уақытша басып тастады.
Сондай-ақ Кенесары Қасымұлының көтерілісі кезінде де Қоқан хандығы мен қазақтар арасындағы қатынас ерекше шиеленісті. Кенесарының негізгі мақсаты тек Ресей отаршылдығына қарсы күресу ғана емес, сонымен қатар Қоқан үстемдігінен де қазақ жерін азат ету болды. Ол 1840 жылдары Ташкент пен Түркістан маңындағы Қоқан гарнизондарына қарсы бірнеше жорық ұйымдастырды.
Қоқан қамалдары және олардың қазақ жеріндегі рөлі
Қоқан билігі қазақ жерлерінде өз ықпалын нығайту мақсатында көптеген қамалдар мен бекіністер салды. Мысалы: Түркістан, Сайрам, Шымкент, Созақ, Әулиеата, Мерке, Ташкент, Пішпек, Тоқмақ, Талас, Талдықорған аймақтарында Қоқан әскері орналастырылды.
Бұл қамалдар әкімшілік орталық қана емес, сонымен қатар халықты бақылау, салық жинау, және қазақтардың қозғалыстарын басып отыру үшін пайдаланылды.
Қамалдар маңына Қоқаннан келген саудагерлер, дін өкілдері (молда, қазы), шеберлер мен қолөнершілер қоныстанды. Соның нәтижесінде қазақ даласында Орта Азия мәдениетінің әсері күшейді, ислам дінінің ықпалы артты.
Қоқан хандығының діни және мәдени ықпалы
Қоқан билігі ислам дінін кеңінен насихаттады. Қазақ жеріне көптеген медреселер мен мешіттер салынды. Діни білім алған қазақ жастары кейін өз ауылдарына барып, молда немесе имам қызметін атқарды.
Мәдени тұрғыдан алғанда, Қоқан мен қазақтар арасындағы байланыс поэзия, музыка, қолөнер және киім мәдениетінде де көрінді. Мысалы, Қоқан өрнектері мен сәндік үлгілері қазақ қолөнерінде кең тарады.
Қоқан хандығы мен Ресей империясының қақтығысы
XIX ғасырдың екінші жартысында Ресей империясы Орта Азияға тереңдей ене бастады. Бұл Қоқан хандығының және басқа да аймақтардың тәуелсіздігіне үлкен қауіп төндірді. Ресей қазақ даласында әскери бекіністер салып, Сырдария бойына өз әскерін орналастырды.
1853 жылы Ресей әскері Ақмешіт (Қызылорда) қамалын басып алып, Қоқанның батыс бөлігіне елеулі соққы берді. Кейіннен Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент қалалары біртіндеп Ресей құрамына өтті.
1865 жылы Ташкентті генерал Черняев бастаған орыс әскері басып алды. Бұл оқиға Қоқан хандығының құлдырау кезеңінің бастамасы болды. 1876 жылы Ресей империясы Қоқан хандығын толығымен жойып, оның аумағын Түркістан генерал-губернаторлығына қосты.
Қоқан билігінің жойылуынан кейінгі қазақ халқының жағдайы
Қоқан хандығының жойылуы қазақ халқы үшін екі түрлі әсер қалдырды. Бір жағынан, ауыр салықтар мен зорлық-зомбылықтан азат болу сезімі пайда болды. Екінші жағынан, Ресей империясының отарлау саясаты күшейіп, жаңа әкімшілік жүйе енгізілді.
Қазақтардың дәстүрлі билік құрылымы әлсіреп, жер мәселесі ушыға түсті. Алайда бұл кезеңде қазақ халқы жаңа экономикалық қатынастарға бейімделіп, сауда, ауыл шаруашылығы және білім салалары дами бастады.
Қоқан хандығы мен қазақтар арасындағы тарихи сабақ
Қоқан хандығы мен қазақ халқы арасындағы байланыс – Орта Азия тарихының ажырамас бөлігі. Бұл қарым-қатынастардан алынатын басты тарихи сабақ – бірліктің маңыздылығы мен сыртқы күштердің ықпалынан қорғанудың қажеттілігі.
Қазақ рулары арасындағы алауыздық пен ішкі тартыстар Қоқан билігінің күшеюіне мүмкіндік берді. Егер қазақтар біртұтас ел болып, өз мемлекеттілігін сақтап қалуға бағытталған ортақ саясат жүргізгенде, Қоқан мен Ресейдің отарлық ықпалы әлдеқайда әлсіз болар еді.
