Қазыбек би – Кіші жүздің әділ биі
Қазақ тарихында би ұғымы ерекше маңызға ие. Би – тек қана сот ісін жүргізетін адам емес, ол халықтың құқықтық, саяси және моральдық жетекшісі ретінде де белгілі болған. Қазақ халқының дәстүрлі басқару жүйесінде билер әлеуметтік келісім мен әділеттің сақталуын қамтамасыз етті. Сол билердің арасында Қазыбек би ерекше орын алады. Ол өз дәуірінде әділдігі, даналығы және көрегендігі арқылы халықтың сүйіспеншілігіне ие болған.
Қазыбек би қай жүздің биі болды деген сұрақ көптеген зерттеушілер мен тарихшылардың назарын аударған. Ол XVII–XVIII ғасырларда өмір сүрген және қазақ қоғамындағы ең беделді билердің бірі саналады. Бұл мақалада Қазыбек бидің қай жүзге қарағанын, оның өмірі мен қызметін, соттағы әділдігі мен билік ретіндегі рөлін жан-жақты талдаймыз.
Қазыбек би қай жүздің биі
1. Қазыбек бидің өмірбаяны
Қазыбек би 1667 жылы қазіргі Қазақстан аумағында дүниеге келген деп есептеледі. Ол Жошы ұлысының ұрпағы, қазақ хандығы дәуіріндегі белгілі ру-тұқымдардың бірінен шыққан. Кейбір деректерге қарағанда, ол Кіші жүзге қарасты жүздердің бірі – Нұралы, Арғын немесе Дулат руынан шыққан болуы мүмкін. Алайда, тарихи деректердің көбінде Қазыбек бидің Кіші жүзге қарағаны нақтыланған.
Балалық және жастық шағында Қазыбек би өзіне тән даналық пен көшбасшылық қасиеттерін көрсете бастаған. Ол тек білімді ғана емес, сонымен қатар адамдармен дұрыс сөйлесу, келіссөз жүргізу және сот ісінде әділ шешім қабылдау қабілеттерімен де ерекшеленген.
2. Қазыбек бидің қай жүзге қарағаны
Қазақ қоғамы үш негізгі жүзге бөлінген: Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз. Әр жүзде өз билері мен хандық жүйесі болған. Тарихи деректерге сүйенсек, Қазыбек би Кіші жүздің биі болған. Ол Кіші жүздегі билер кеңесінің басты мүшелерінің бірі ретінде танылған. Кіші жүз – қазіргі Қазақстанның оңтүстік-шығыс, шығыс және орталық аймақтарын қамтитын территорияны билеген.
Кіші жүздің ішінде Қазыбек би әсіресе Дулат, Албан, Арғын, Шапырашты сияқты рулардың арасындағы дау-дамайды шешуде белсенділік көрсеткен. Оның әділдігі мен даналығы арқасында ол тек қана өз руы арасында емес, бүкіл Кіші жүз халқы арасында танымал болған.
3. Қазыбек бидің соттағы әділдігі мен дауларды шешу тәсілі
Қазыбек бидің басты ерекшелігі – әділ сот жүргізуі. Ол қазақ даласында салт-дәстүрге сүйене отырып, дау-дамайды шешкен. Қазыбек бидің соттағы принциптері келесі қағидаларға негізделген:
- Әділдік: Қазыбек би әрқашан екі тараптың пікірі мен дәлелін тыңдаған. Ол шешім қабылдағанда тек заңдық нормаларға ғана емес, моральдық қағидаларға да сүйенген.
- Келісімге негізделу: Қазыбек би дау-дамайларды бір тарапты жақтап қана емес, екі тарапқа да тиімді шешім табуға тырысқан.
- Салт-дәстүрді сақтау: Ол қазақтың ата-бабадан қалған салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын сыйлаған және оны сот ісінде қолданған.
Қазыбек бидің сот тәжірибесі кейінгі ғасырларда қазақ билері үшін үлгі болып қалған. Оның әділдігі мен даналығы туралы аңыздар халық арасында кең таралған.
4. Қазыбек бидің саяси рөлі
Қазыбек би тек сот ісімен айналыспаған. Ол қазақ хандығының ішкі саяси өміріне де белсенді қатысқан. Оның рөлі әсіресе хандық басқаруда көрініс тапқан:
- Хандар кеңесімен жұмыс: Қазыбек би хандар мен билер арасындағы келіссөздерде маңызды тұлға болған. Ол ханға дұрыс шешім қабылдауға көмектескен.
- Рулар арасындағы татулық: Кіші жүздегі рулар арасындағы қақтығыстарды шешу Қазыбек бидің басты міндеттерінің бірі болды. Ол рулар арасындағы келісімді сақтап, қазақ қоғамының бірлігін нығайтқан.
- Халық алдындағы бедел: Қазыбек бидің даналығы мен әділдігі оның тек Кіші жүзде ғана емес, Орта және Ұлы жүзде де танылуына әкелген.
5. Қазыбек бидің көрегендігі мен дипломатиялық қабілеті
Қазыбек би тек сот ісінде ғана емес, сыртқы саясатта да көрегендік танытқан. Ол көршілес елдермен, сондай-ақ өз ішіндегі рулармен бейбіт қатынасты сақтау үшін дипломатиялық стратегия қолданған. Мысалы:
- Рулар арасындағы келісімдер: Қазыбек би рулар арасындағы жер дауларын шешу арқылы қазақ қоғамында бейбітшілік орнатуға тырысқан.
- Хандықаралық қатынастар: Ол қазақ хандығының көршілес мемлекеттерімен байланысын реттеуде маңызды рөл атқарған. Оның кеңестері ханға сыртқы саясатта дұрыс бағыт таңдауға көмектескен.
6. Қазыбек бидің мұрасы
Қазыбек бидің тарихи мұрасы бүгінгі күнге дейін сақталған. Ол қазақ халқының сот тәжірибесінде, билік мәдениетінде және моральдық құндылықтарында маңызды із қалдырды. Оның ең негізгі мұралары:
- Әділ сот дәстүрі: Қазыбек бидің сот жүргізу әдісі қазақ билері үшін үлгі болды.
- Қоғамдағы бірлік: Рулар арасындағы татулықты сақтау арқылы қазақ қоғамында тұрақтылық орнатты.
- Даналық пен көрегендік: Оның даналығы мен тәжірибесі кейінгі билер үшін үлгі болып қалды.
Қазыбек бидің даналығы туралы аңыздар мен ертегілер қазақ халқының ауыз әдебиетінде сақталған. Бұл аңыздар оның әділдігі мен көрегендігін ұрпаққа жеткізеді.
7. Қазыбек бидің өміріндегі маңызды оқиғалар
Қазыбек бидің өмірі бірнеше маңызды тарихи оқиғалармен байланысты:
- Жоңғар шапқыншылығы: XVII–XVIII ғасырларда қазақ даласына жоңғарлардың шабуылдары жиі болған. Қазыбек би бұл қиын кезеңде халықты біріктіріп, рулар арасындағы келісімді сақтауға тырысқан.
- Қазақ хандарының басқару жүйесі: Қазыбек би хандық билік пен рулар арасындағы қатынасты реттеуде маңызды рөл атқарған.
- Сот тәжірибесінің дамуы: Оның сот тәжірибесі қазақ қоғамындағы құқықтық дәстүрдің қалыптасуына әсер еткен.
