18-19 ғасырдағы қазақ мәдениеті: тарихы, дәстүрлері және өнері
18-19 ғасырлар – қазақ тарихында әлеуметтік, саяси және мәдени өзгерістердің айқын көрініс тапқан кезеңі. Бұл дәуірде қазақ қоғамы рулық-қауымдық құрылымнан мемлекеттік басқарудың жаңа формаларына, сыртқы саяси қысым мен ішкі ауыс-түйістерге бейімделіп, мәдени өмірін жаңа деңгейге көтерді. Қазақ мәдениеті осы кезеңде өз ерекшелігі мен өзіндік даму жолын көрсетті. Өнер, әдебиет, тіл, дәстүр, салт-дәстүр мен дін салалары бір-бірімен тығыз байланыста дамып, халықтың рухани өмірінің негізін қалыптастырды.
18-19 ғасырдағы мәдениетті зерттеу маңызды, өйткені бұл кезең қазақ халқының тарихында өздік сана мен ұлттық бірегейліктің қалыптасуына үлкен әсер етті. Осы мақалада біз сол дәуірдегі қазақ мәдениетінің негізгі аспектілерін, оның даму жолдарын, ерекшеліктерін жан-жақты қарастырамыз.
18-19 Fасырдағы қазақ мәдениеті
1. Қазақ мәдениетінің жалпы сипаты
18-19 ғасырдағы қазақ мәдениеті дәстүрлі мәдениет негізінде құрылды. Ол көшпелі өмір салтына, рулық және тайпалық жүйеге, әлеуметтік қатынастарға және табиғатқа жақындыққа сүйенді. Қазақ мәдениеті рухани өмірдің барлық салаларын қамтыды: әдебиет, музыка, киім, тұрмыстық заттар, салт-дәстүр, дін.
Көшпелі өмір мәдениетінің ерекшелігі – оның көпсалалы және біртұтас болуы. Мысалы, музыка мен поэзия, қолөнер мен киім мәдениеті бір-бірімен үйлесіп, халықтың күнделікті өмірін бейнеледі. Қазақ қоғамында рухани және материалдық мәдениет бір-біріне тәуелді болды.
2. Әдебиет және ауызша шығармашылық
18-19 ғасырдағы қазақ әдебиеті негізінен ауызша дәстүрде дамыды. Бұл кезеңде эпикалық поэзия, дастандар, жырлар, мақал-мәтелдер, батырлық эпостар ерекше орын алды.
2.1. Батырлық эпостар мен дастандар
Қазақ батырларының ерліктерін сипаттайтын эпостар мен дастандар халықтың тарихи жадысын сақтауда маңызды рөл атқарды. Сол кезеңде кең тараған эпостардың бірі – «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Ер Тарғын» сияқты шығармалар. Бұл эпостарда қазақ қоғамының идеалдары, батырлық қасиеттер, әділдік пен намыс, халықтың тұрмыс-салт дәстүрі көрініс тапты.
2.2. Ауызша поэзия мен жырлар
Ауызша поэзияда жыраулар мен ақындардың еңбектері ерекше орын алды. Жыраулар қоғамдағы оқиғаларды, саяси жағдайларды, батырлық ерліктерді жырлап, халықтың рухани өмірін дамытты. 18-19 ғасырдағы жыраулар қатарына Әйтеке би дәуіріндегі Қазтуған, Бұқар жырау және Доспамбет сияқты тұлғаларды жатқызуға болады.
2.3. Мақал-мәтелдер мен ойшылдық шығармашылық
Қазақ мәдениетінде мақал-мәтелдер қоғамның моральдық және этикалық негіздерін бейнеледі. Сол дәуірде қазақ ауыз әдебиетінің негізгі мақсаты – ұрпақты тәрбиелеу, адамгершілік, әділдік пен батылдыққа үйрету болды.
3. Музыка және аспаптық өнер
18-19 ғасырдағы қазақ музыкасы дәстүрлі көшпелі өмір салтымен тығыз байланысты болды. Музыкалық шығармашылықта қобыз, домбыра, сыбызғы, жетіген сияқты аспаптар кеңінен қолданылды.
3.1. Қобыз және домбыра өнері
Қобыз – қазақ музыка мәдениетінде ерекше орын алған аспап. Ол көбіне жыраулар орындауында қолданылды, эпикалық жырларды, тарихи оқиғаларды, батырлық әңгімелерді жеткізді.
Домбыра өнері де 18-19 ғасырда қарқынды дамыды. Домбырамен күй шертушілер ауылдық өмірді, табиғатты, адамгершілік қасиеттерді бейнеледі. Күй өнері халықтың рухани мәдениетінің айнасы болды.
3.2. Халықтық әндер мен жырлар
Халық әндері мен жырлары қазақтың күнделікті өмірін, махаббатты, батырлықты, табиғатты дәріптеді. Бұл дәуірде әндер көбіне ауызша жолмен ұрпаққа жеткізілді, бірақ олар халықтың рухани мәдениетінің негізгі бөлігі болды.
4. Киім және қолданбалы өнер
18-19 ғасырдағы қазақ мәдениетінде киім мен қолданбалы өнер де ерекше мәнге ие болды. Көшпелі өмір салты киімнің ыңғайлы әрі функционалды болуын талап етті.
4.1. Киім және әшекей бұйымдар
Қазақтар киімдерін көбіне табиғи материалдардан жасады: жүн, былғары, мақта, кендір. Ерлер киімінде жамылғы, камзол, белбеу, шапан секілді заттар кең таралды. Әйелдер киімінде ұзын етек, көйлек, камзол, ою-өрнекпен әшекейленген белбеу қолданылды.
Әшекей бұйымдар да мәдениет пен сәндік-қолданбалы өнердің көрінісі болды: сырғалар, білезіктер, қыран, шекпендер халық өнерінің бір бөлігі саналды.
4.2. Қолөнер
Қолөнердің дамуы қазақ мәдениетінің бірегейлігін көрсетті. Көшпелі өмір салты киіз үй жасау, кілем тоқу, сырмақ тігу, астық пен мал өнімдерінен тұрмыстық заттар жасауды қажет етті. Бұл дәстүрлер ұрпақтан ұрпаққа жалғасты, ұлттық мәдениет пен эстетикалық талғамның дамуына ықпал етті.
5. Дін және рухани өмір
18-19 ғасырда қазақ қоғамында ислам діні кеңінен таралғанымен, оның ішінде дәстүрлі наным-сенімдер де өмір сүрді. Дін халықтың моральдық және этикалық негізін қалыптастыруда маңызды рөл атқарды.
5.1. Ислам діні
Ислам діні қазақ қоғамына 15-16 ғасырларда енсе де, 18-19 ғасырда оның ықпалы күшейді. Мешіттер, медреселер, діни жыраулар қоғамның рухани өмірін қалыптастыруда маңызды орын алды. Дін арқылы халыққа білім, адамгершілік, қоғамдағы тәртіп ұғымдары жеткізілді.
5.2. Дәстүрлі наным-сенімдер
Қазақ қоғамында шамандық элементтер, табиғатқа құрмет, әруақтарға табыну сияқты дәстүрлі сенімдер сақталды. Бұл сенімдер күнделікті өмірде, тойларда, ерулік және түрлі рәсімдерде көрініс тапты.
6. Тұрмыс-салт дәстүрлері
18-19 ғасырдағы қазақ мәдениеті тұрмыс-салт дәстүрлерімен тығыз байланысты болды. Тойлар, науқандар, бала тәрбиесі, үйлену рәсімдері, қонақжайлылық – бәрі мәдениеттің маңызды бөлігі болды.
6.1. Той және мерекелер
Қазақтар мерекелерді ұлттық дәстүрлер мен салт-дәстүрлерге сәйкес өткізді. Наурыз мейрамы, тойлар, руаралық жиналыстар халықтың рухани мәдениетін көрсететін басты шаралар болды.
6.2. Бала тәрбиесі
Бала тәрбиесі қазақ мәдениетінің маңызды саласы болды. Құндылықтар мен әдет-ғұрыптар арқылы жас ұрпаққа адамгершілік, батырлық, әділдік қасиеттері үйретілді.
7. 18-19 ғасырдағы мәдениетке сыртқы ықпал
Бұл дәуірде қазақ мәдениеті көршілес елдер мен мемлекеттердің мәдени ықпалына да ұшырады. Ресей империясының саяси ықпалы мен сауда байланыстары, Қоқан хандығы мен Жоңғариямен қарым-қатынастар қазақ мәдениетінің кейбір салаларына әсер етті.
7.1. Ресей империясының ықпалы
18 ғасырдың соңынан бастап Ресей империясының саяси және экономикалық ықпалы күшейді. Бұл мәдениетке тіл, білім, кейбір тұрмыс-салт өзгерістерін енгізді. Бірақ қазақ мәдениетінің ұлттық ерекшелігі сақталды.
7.2. Ортаазиялық әсерлер
Қоқан хандығы, Бұхара, Хива сияқты көршілес елдермен мәдени алмасу қазақ музыкасы, қолөнер және әдебиетіне кейбір элементтер енгізді.
