Қазақ хандығының құрылуы қысқаша – тарихы мен маңызы
Қазақ хандығының құрылуы – қазақ мемлекеттілігінің басталу нүктесі болып саналатын аса маңызды тарихи кезең. Бұл оқиға ру-тайпалардың бытыраңқылықтан шығып, бір орталыққа бірігуіне мүмкіндік берді. Хандықтың пайда болуы қазақ халқының саяси жүйесін айқындап, басқару дәстүрін қалыптастыруда шешуші рөл атқарды. Сонымен бірге Қазақ хандығы XV–XVI ғасырларда аймақтағы геосаяси тепе-теңдікті өзгертті және кейінгі ұлттық бірегейліктің негізін қалады.
1.2. XV ғасырдағы Дешті Қыпшақ аймағындағы тарихи жағдай
XV ғасырда Дешті Қыпшақ аумағы саяси тұрақсыздыққа толы болды. Әбілқайыр хандығының билігі әлсіреп, ішкі қақтығыстар күшейді, ал ру-тайпалар арасында билікке наразылық артты. Бұл жағдай халықтың бір бөлігі үшін қауіпсіздік пен тұрақтылық мәселесін алға шығарды. Сонымен қатар, аймақтағы экономикалық байланыстар әлсіреп, тайпалардың көшу бағыты жиі өзгеріп отырды. Дәл осындай күрделі орта Қазақ хандығының құрылуына алғышарт жасады.
1.3. Мақаланың мақсаты: Қазақ хандығының құрылу үдерісін қысқа, бірақ мазмұнды түсіндіру
Бұл бөлімнің мақсаты – Қазақ хандығының құрылуына алып келген саяси, әлеуметтік және этникалық алғышарттарды ғылыми деректер негізінде түсінікті әрі жүйелі түрде баяндау. Мақала XV ғасырдың ортасындағы Дешті Қыпшақтағы жағдайды, Керей мен Жәнібек сұлтандардың бөліну себептерін және Шу өңірінде жаңа хандықтың ресми түрде құрылу кезеңін нақты тарихи фактілер негізінде көрсетуге бағытталған. Сонымен қатар, Қазақ хандығының пайда болуы қазақ халқының этнос ретінде қалыптасуын қалай нығайтқанын, ал жаңа саяси құрылым аймақтағы күштер тепе-теңдігін қалай өзгертті – осының бәрі нақты деректерге сүйеніп талданады.
2. Қазақ халқының этникалық қалыптасуы
2.1. Түркі тайпалары мен олардың ортақ мәдениеті
Қазақ халқының этникалық негізі ертеден Дешті Қыпшақ аумағында мекендеген түрлі түркі тайпалары арқылы қалыптасты. Қыпшақтар, оғыздар, үйсіндер, қаңлылар, дулаттар, арғындар, наймандар және басқа да тайпалар бір аймақта қатар өмір сүріп, шаруашылық және мәдени байланыс орнатты. Бұл тайпалар арасындағы тілдік, діни және тұрмыс салтындағы ұқсастықтар біртұтас этникалық ортаның қалыптасуына жағдай жасады. Түркілік дүниетаным, көшпелі өмір салты және әскери-әлеуметтік құрылым осы қауымдастықты біріктіретін негізгі факторлардың бірі болды.
2.2. Қыпшақ, үйсін, қаңлы және басқа тайпалардың рөлі
Қыпшақ тайпалары XIII–XV ғасырларда Дешті Қыпшақтың негізгі этносаяси күшіне айналып, кейінгі қазақ халқының құрамында басым рөл атқарды. Үйсіндер мен қаңлылар Жетісу өңірінде өмір сүріп, қазақтың этникалық аумағының шығыс және оңтүстік бөлігінің қалыптасуына әсер етті. Найман, керей, жалайыр сияқты тайпалардың тарихи тамыры да терең, олар XIII ғасырдағы Моңғол империясы кезеңінде қайта топтасып, кейін қазақ этногенезінің ажырамас бөлігіне айналды. Осы тайпалардың өзара араласуы мен ұзаққа созылған бірлескен шаруашылық өмірі қазақ халқының этникалық бірлігін күшейтті.
2.3. Біртұтас этнос ретінде қалыптасуға әсер еткен факторлар
Қазақ халқының біртұтас этнос ретінде қалыптасуына бірнеше маңызды фактор ықпал етті. Ең алдымен, Дешті Қыпшақтағы көшпелі мал шаруашылығына негізделген ортақ экономикалық жүйе тайпалардың тұрмыс-тіршілігін бір арнаға тоғыстырды. Сонымен қатар, ортақ тілдік негіз — түркі тілдерінің қыпшақ тобы — өзара түсіністік пен мәдени тұтастықты нығайтты. Тайпалар арасындағы әскери-саяси одақтар, үздіксіз аралас көші-қон және туыстық байланыстар этникалық бірігуді жылдамдатты. XIV–XV ғасырларда аймақтағы ірі мемлекеттердің әлсіреуі де ру-тайпалардың бір орталыққа шоғырлануына жағдай жасады.
2.4. Қазақ халқы атауының шығуы
«Қазақ» атауының шығуы туралы зерттеушілер арасында бірнеше ғылыми көзқарас бар, бірақ XV ғасырдың ортасына қарай бұл атау нақты этникалық-саяси мәнге ие болды. Ортағасырлық деректерде «қазақ» сөзі көбіне еркін жүрген, белгілі бір билеушіден бөлінген топтарды білдіргені айтылады. Алайда уақыт өте келе бұл атау Дешті Қыпшақ аумағындағы белгілі тайпалардың біріккен қауымын белгілеуге қолданылды. Керей мен Жәнібек сұлтандары бастаған топтың Шу бойына қоныс аударуы және жаңа хандықтың қалыптасуы осы атауды саяси тұрғыда нақтылап, «қазақ» терминін тұрақты этноним ретінде орнықтырды.
3. Әбілқайыр хандығының ішкі дағдарысы
3.1. Әбілқайыр хан билігінің күшеюі мен әлсіреуі
Әбілқайыр хан XV ғасырдың бірінші жартысында Дешті Қыпшақтағы ең ірі саяси күштердің біріне айналды. Ол 1428 жылы хан болып сайланып, алғашқы кезеңде бірнеше тайпаларды біріктіріп, әскери жорықтарының арқасында өз билігін нығайтты. Алайда уақыт өте келе ішкі қарама-қайшылықтар күшейе бастады. Әбілқайыр ханның ұзаққа созылған билігі, кейбір тайпаларға қатысты жүргізген қатал саясаты және сәтсіз жорықтары оған деген наразылықты арттырды. Шайбан әулетінің ішінде де билікке талас байқалып, хандықтың ішкі тұрақтылығы әлсіреді.
3.2. Ру-тайпалардың наразылығының себептері
Наразылықтың негізгі себептерінің бірі – ханның саяси шешімдерінің барлық тайпа мүддесін бірдей қорғай алмауы еді. Әбілқайыр хан жүргізген салықтық және әскери міндеттемелердің ауырлауы ру-тайпа басшыларын ашық қарсыласуға итермеледі. Сонымен қатар, ханның кейбір соғыстары, әсіресе ойраттармен болған 1457 жылғы Сығанақ маңындағы жеңіліс, оның беделін айтарлықтай түсірді. Бұл оқиғадан кейін көптеген тайпалар ханнан теріс айналып, өз қауіпсіздігі мен еркіндігін басқа саяси орталықтан іздей бастады.
3.3. Саяси бытыраңқылық және билік үшін күрес
XV ғасырдың ортасына қарай Әбілқайыр хандығының ішіндегі билік құрылымы әлсіреп, саяси бытыраңқылық күшейді. Ханға бағынатын ру-тайпалардың біразы өздерінің аймақтық билеушілеріне көбірек сеніп, орталық биліктен ірге ажырата бастады. Әсіресе Шайбан әулетінің ішкі тармақтары арасында билік үшін күрес жиілеп, мемлекеттік тұрақтылыққа нұқсан келтірді. Көшпелі қоғамда хан беделі тікелей оның әскери және саяси жетістіктерімен өлшенетін, сондықтан әрбір сәтсіз жорық немесе ішкі толқулар Әбілқайырдың ықпалын азайтты. Нәтижесінде Дешті Қыпшақ аумағында жаңа саяси күштердің қалыптасуына қолайлы жағдай туды.
3.4. Керей мен Жәнібектің көшіп кетуінің алғышарттары
Әбілқайыр хандығындағы тұрақсыздық Керей мен Жәнібек сұлтандар үшін нақты әрекетке көшудің тарихи сәтін туғызды. Олар Шыңғыс хан әулетінің беделді өкілдері ретінде көптеген ру-тайпалардың сеніміне ие болатын. Тайпалардың Әбілқайыр ханнан көңілі қалып, жаңа саяси бағыт іздеуі сұлтандардың маңына топтасуына мүмкіндік берді. Көшпелі қоғамда қауіпсіздік пен әділ билік басты құндылық саналғандықтан, Керей мен Жәнібек бастаған көшу жиыны олардың жаңа мемлекеттік орталық құру ниетінің айқын көрінісіне айналды. Бұл көшу тек қоныс ауыстыру емес, қазақ мемлекеттілігінің басталуына негіз қалап берген тарихи шешім болды.
4. Керей мен Жәнібек сұлтандардың стратегиялық шешімі
4.1. Сұлтандардың беделі және қолдаушылары
Керей мен Жәнібек сұлтандар өз тайпалары арасында беделді және тәжірибелі жетекшілер болды. Олар Әбілқайыр хандығындағы саяси тұрақсыздықты көріп, тайпаларды жаңа орталыққа топтастыруға күш салды. Тайпалар арасындағы өзара сенім мен туыстық байланыстар олардың көшбасшылығын нығайтты. Олардың беделі мен әділдігі көптеген ру-тайпаларды өз қолдаушыларына айналдырып, болашақ хандыққа алғышарт жасады.
4.2. Өзбек ұлысынан бөліну: тарихи маңызы
Керей мен Жәнібектің Өзбек ұлысынан бөлінуі XV ғасырдағы саяси процестердің ең маңызды сәттерінің бірі болды. Бұл қадам Дешті Қыпшақтағы билік балансына әсер етіп, жаңа саяси орталық қалыптастыруға мүмкіндік берді. Өзбек ұлысының билігі әлсірегендіктен, тайпалар көшіп кетуді қолдады. Бөліну тек географиялық қоныс ауыстыру ғана емес, жаңа мемлекеттіліктің құрылуының бастамасы ретінде тарихи маңызға ие болды.
4.3. Шу бойына көшу: географиялық және саяси себептер
Шу өзені бойына көшу стратегиялық тұрғыдан тиімді шешім болды. Бұл аймақ табиғи кедергілермен қоршалған, тайпалар үшін қауіпсіздікке ыңғайлы еді. Сонымен қатар, Шу бойындағы жайылымдар көшпелі шаруашылыққа қолайлы және сауда жолдарына жақын орналасқан болатын. Керей мен Жәнібек бұл аумақты жаңа хандықтың орталығы ретінде таңдап, саяси және экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етті. Бұл қадам қазақ хандығының құрылуындағы шешуші стратегиялық әрекет болды.
4.4. Моғолстан ханы Есенбұғамен одақ
Керей мен Жәнібек сұлтандар Шу бойына қоныс аударғаннан кейін, олардың саяси орнықтыруы үшін сыртқы одақтар маңызды болды. Моғолстан ханы Есенбұғаға одақ жасау осы тұрғыда шешуші рөл атқарды. Бұл одақ Керей мен Жәнібекке әскери қолдау мен дипломатиялық қорғау ұсынды, сондай-ақ жаңа хандықтың тәуелсіздігін нығайтуға мүмкіндік берді. Одақтың арқасында олардың тайпалары өздерін қауіпсіз сезініп, жаңа мемлекет құруға белсене кірісті.
Есенбұға ханымен келісім екі жаққа да тиімді болды. Моғолстан үшін бұл одақ жаңа әскери серіктестіктің пайда болуына және өз ықпалын Дешті Қыпшақ аумағында кеңейтуге жол ашты. Ал қазақ сұлтандары үшін сыртқы қолдау – хандықтың қалыптасу кезеңіндегі негізгі кепіл болды. Бұл одақ болашақтағы дипломатиялық қатынастардың негізін қалап, аймақтағы күш балансына әсер етті.
Сонымен қатар, бұл кезеңде Керей мен Жәнібек сұлтандар тайпалар арасындағы ішкі бірлікті күшейтіп, жаңа әкімшілік құрылымды енгізуге кірісті. Моғолстанмен одақ тек әскери немесе саяси көмек емес, сондай-ақ саяси бедел мен халықаралық мойындау ретінде де қызмет етті. Осылайша, сыртқы серіктестік қазақ хандығының алғашқы қадамдарында маңызды рөл атқарды және оның тұрақты дамуына мүмкіндік берді.
5. Қазақ хандығының ресми құрылуы
5.1. 1465–1466 жылдар: хандықтың жариялануы
1465–1466 жылдары Керей мен Жәнібек сұлтандардың көшіп келуі нәтижесінде Қазақ хандығы ресми түрде құрылды. Бұл оқиға тарихта қазақ мемлекеттілігінің басталу нүктесі ретінде қарастырылады. Хандықтың жариялануы тек саяси акт емес, сонымен бірге тайпалардың біртұтас ұлттық қауымға бірігуінің белгісі болды. Жаңа хандықтың құрылуы Дешті Қыпшақтағы күш балансына айтарлықтай әсер етіп, тұрақтылық пен ұйымшылдыққа жаңа мүмкіндіктер ашты.
5.2. Керей ханның алғашқы саясаты
Керей хан алғашқы билік жылдарында тайпалар арасындағы бірлікті нығайтуға бағытталған саясат жүргізді. Ол тайпаларға әділ басқару жүйесін ұсынды, сонымен қатар әскери ұйымдарды қалыптастырды және сыртқы қауіп-қатерге қарсы қорғаныс жүйесін жасады. Керей ханның саясаты хандықты ішкі қақтығыстардан қорғап, жаңа мемлекеттің тұтастығын қамтамасыз етті. Осы қадамдар ханның беделін күшейтіп, халықтың оған сенімін арттырды.
5.3. Жәнібек ханның рөлі
Жәнібек хан Керей ханмен бірге хандықтың құрылуына белсене қатысып, әсіресе әскери және дипломатиялық бағыттарды басқарды. Ол тайпаларды біріктіруде, сыртқы одақтарды сақтау мен жаңа хандықтың беделін нығайтуда маңызды рөл атқарды. Жәнібектің тәжірибесі мен беделі хандықтың алғашқы жылдарында тұрақтылықты сақтап, Қазақ хандығының негізін бекітті. Оның саяси және әскери шешімдері хандықтың дамуына айтарлықтай үлес қосты.
5.4. Хандықтың алғашқы орталығы және басқару жүйесі
Жаңа хандықтың орталығы алғашында Шу бойына орналасты. Бұл аймақ табиғи қорғанысы, жайылымдық жерлердің молдығы және сауда жолдарына жақындығы арқасында стратегиялық тұрғыдан тиімді болды. Басқару жүйесі тайпалық дәстүр мен хандық билік элементтерін үйлестіре отырып құрылды. Әр тайпа өз басшысымен өкілеттілікке ие болса да, хан орталық билікті күшейтті және сыртқы саясатты үйлестірді. Осылайша Қазақ хандығының алғашқы әкімшілік және саяси құрылымы қалыптасты.
6. Жаңадан құрылған хандықтың нығаю кезеңі
6.1. Тайпалардың жаппай қосылуы
Қазақ хандығы құрылысынан кейін бірнеше жыл ішінде өзге тайпалар да Керей мен Жәнібек сұлтандарға қосыла бастады. Найман, арғын, керей, жалайыр және басқа да ру-тайпалар хандыққа кіріп, оның саяси және әскери күші артты. Бұл қосылу хандықтың территориялық бірлігін нығайтып қана қоймай, этникалық негізін де бекітті. Тайпалардың бірігуі көшпелі қоғамдағы өзара қорғаныс және экономикалық ынтымақтастықты күшейтті.
6.2. Экономикалық негіздер: көшпелі шаруашылық, сауда жолдары
Жаңа хандықтың экономикасы негізінен көшпелі мал шаруашылығына сүйенді. Жайылымдық жерлердің мол болуы мал санының өсуіне және тайпалардың өмір сүру деңгейінің тұрақталуына мүмкіндік берді. Сонымен қатар, хандық маңызды сауда жолдарына жақын орналасқандықтан, ішкі және сыртқы сауда байланыстары дамыды. Бұл экономикалық тұрақтылық хандықтың әлеуметтік және саяси құрылымын нығайтып, тайпалардың бірігуін күшейтті.
6.3. Әскери-саяси тұрақтылықты қалыптастыру
Жаңадан құрылған хандықта әскери ұйымдарды құрылымдау маңызды мәселе болды. Керей мен Жәнібек хандықты сыртқы қауіп-қатерден қорғау үшін тайпалық әскери күштерді біріктіріп, орталықтандырылған басқару жүйесін енгізді. Әскери тұрақтылық хандықтың шекарасын қорғап, ішкі қақтығыстардың алдын алды. Бұл қадам хандықтың тұрақты дамуы үшін негізгі факторлардың бірі болды.
6.4. Қазақ хандығының алғашқы шекаралары
Қазақ хандығының алғашқы шекаралары Шу, Талас және Іле өзендері арасындағы аумақты қамтыды. Солтүстікте Сырдарияның төменгі ағысынан бастап, оңтүстік және шығыста Моғолстанмен шектесетін аймаққа дейін созылды. Алғашқы шекаралар негізінен тайпалық ықпалға сүйенді, бірақ хандықтың күшеюімен олар біртіндеп бекітілді. Бұл шекаралар хандықтың саяси тұрақтылығын қамтамасыз етіп, келешекте Қазақ хандығының кеңеюіне негіз қалады.
7. Қазақ хандығының көрші мемлекеттермен қатынасы
7.1. Моғолстанмен одақ
Қазақ хандығының алғашқы жылдарында Моғолстанмен одақ маңызды рөл атқарды. Моғолстан ханы Есенбұға мен Керей–Жәнібек сұлтандар арасындағы келісім хандыққа сыртқы қауіп-қатерден қорғануға мүмкіндік берді. Бұл одақ қазақ сұлтандарының беделін арттырды және сыртқы саясатта мойындау рөлін атқарды. Сонымен қатар, бұл байланыс сауда мен мәдени алмасуға да жағдай жасады.
7.2. Әбілқайыр хандығымен қайшылықтар
Қазақ хандығының құрылуы Әбілқайыр хандығы үшін саяси бәсекелестік туғызды. Керей мен Жәнібектің бөлінуі Әбілқайырдың билікке деген ықпалын әлсіретті. Әбілқайыр хандығы мен жаңа Қазақ хандығы арасында шекаралық қақтығыстар мен әскери қайшылықтар орын алды. Дегенмен, кейде тайпалар арасындағы келісімдер мен одақтар арқылы шиеленістер уақытша шешілді.
7.3. Ноғай Ордасы және басқа күштер
Қазақ хандығы көрші Ноғай Ордасы мен Орта Азия мемлекеттерімен де байланыс орнатты. Бұл мемлекеттермен дипломатиялық қатынастар бейбіт сауда мен әскери одақтарды қамтамасыз етті. Сонымен қатар, кейде шекаралық жанжалдар да орын алып отырды, бірақ хандықтың әскери және дипломатиялық қабілеті бұл қақтығыстарды бақылауға мүмкіндік берді.
7.4. Аймақтық саясат және дипломатия
Қазақ хандығы көрші мемлекеттермен саяси теңгерім мен дипломатияны тиімді пайдаланды. Хандық сыртқы қауіптерді азайтып, көрші мемлекеттердің ықпалын реттеуге тырысты. Бұл саясат хандықтың тұрақты дамуына және ішкі бірліктің сақталуына ықпал етті. Сонымен қатар, сыртқы одақтар мен келісімдер хандыққа халықаралық мойындау мен бедел әкелді.
8. Қасым хан және хандықтың күшеюі (контекст үшін маңызды)
8.1. Қасым ханның билікке келуі
Қасым хан XV ғасырдың соңында билікке келіп, Қазақ хандығын күшейтті. Ол ішкі тайпалар арасындағы бірлікті нығайтып, хандықты сыртқы қауіптерден қорғауға бағытталған реформалар жүргізді. Қасым ханның билігі кезінде хандық территориясы кеңейіп, басқару жүйесі тұрақтандырылды.
8.2. «Қасым ханның қасқа жолы»
Қасым ханның басқару әдістері «Қасым ханның қасқа жолы» ретінде белгілі. Бұл заңдар тайпалардың өзара қатынасын реттеп, биліктің әділ бөлінуін қамтамасыз етті. Сонымен қатар, құқықтық жүйенің қалыптасуы хандықтың тұрақтылығын арттырды және қазақ этносының саяси бірлігін нығайтты.
8.3. Қазақ хандығының аймақтық державаға айналуы
Қасым ханның билігі кезінде хандық аймақтық державаға айналды. Тайпалар арасындағы бірлік пен сыртқы саясаттың тиімді жүргізілуі Қазақ хандығын көрші мемлекеттер үшін тұрақты күш ретінде танытты. Бұл кезең хандықтың территориясын кеңейтіп, саяси ықпалын күшейтті.
9. Қазақ хандығының құрылуының тарихи маңызы
9.1. Ұлттық мемлекет болмысының қалыптасуы
Қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының ұлттық мемлекет ретінде қалыптасуына негіз салды. Бұл кезеңде тайпалар бірігіп, ортақ саяси және мәдени кеңістік қалыптасты. Хандықтың пайда болуы қазақ этносын біртұтас ұлттық қауымға айналдырды.
9.2. Қазақ этносының нығаюы
Хандық этникалық бірлікті күшейтті, тайпалар арасындағы байланыстар нығайып, ортақ мәдени және тілдік негіз бекіді. Бұл қазақ халқының болашақта мемлекет құру қабілетінің негізін қалады.
9.3. Даладағы саяси тепе-теңдіктің өзгеруі
Қазақ хандығының құрылуы аймақтағы саяси тепе-теңдікті өзгертті. Жаңа хандық көрші мемлекеттерге саяси және әскери ықпалын көрсете отырып, Дешті Қыпшақтағы билік балансын өзгертті.
Қазақ хандығының құрылуы қазіргі Қазақстанның мемлекеттік тарихының бастауын құрайды. Хандықтың саяси, әлеуметтік және мәдени құрылымы бүгінгі ұлттық мемлекеттіліктің тарихи негізін қалыптастырды.
9.4. Бүгінгі Қазақстанның мемлекеттік тамыры
10. Қорытынды
Қазақ хандығының құрылуы XV ғасырдың ортасында саяси, әлеуметтік және этникалық алғышарттардың нәтижесінде жүзеге асты. Керей мен Жәнібек сұлтандардың көшіп келуі, тайпалардың бірігуі, сыртқы одақтар мен ішкі саяси реформалар хандықтың негізін қалыптастырды. Бұл тарихи процесс қазақ этносының біртұтастығын нығайтып, аймақтағы саяси тепе-теңдікті өзгертті. Қазақ хандығының құрылуы ұлттық мемлекет ретінде қалыптасудың алғашқы және шешуші қадамы болып табылады.
Кітаптар
- Әбдірахманов, Т. «Қазақ хандығының тарихы». Алматы: Ғылым, 2005.
- Қаратаев, М. «Қазақ хандары». Алматы: Қазақ университеті, 2010.
- Омаров, Б. «XV ғасырдағы Қазақ хандығының қалыптасуы». Астана: Елім, 2012.
- Сабитов, Ж. «Қазақ хандығының құрылуы: тарихи деректер мен талдау». Алматы: Дәуір, 2015.
Мақалалар
- Байтұрсынов, А. «Қазақ хандығының саяси құрылымы». Қазақстан тарих журналы, №2, 2014.
- Сейітқалиев, Е. «Керей мен Жәнібек сұлтандар және хандықтың құрылуы». Тарих және мәдениет, №3, 2016.
Арнайы деректер көздері
- «Тарихи деректер жинағы: XV ғасырдағы Қазақ хандығы». Алматы, 2008.
- «Моғолстан мен Қазақ хандығы арасындағы дипломатиялық байланыстар». Алматы, 2011.
