Ақсүйек деген не – мағынасы, тарихы және мәдени мәні
Қазақ халқының мәдениетінде, тұрмыс-тіршілігінде және рухани өмірінде ерекше орын алатын ұғымдардың бірі — ақсүйек. Бұл сөз қазақ тілінде бірнеше мағынада қолданылады: біріншіден, қоғамдық-әлеуметтік тап атауы ретінде, екіншіден, ұлттық дәстүрлі ойынның атауы ретінде.
Осы екі мағына да халқымыздың тарихымен, дүниетанымымен, әлеуметтік құрылымымен және өмір салтымен тікелей байланысты.
“Ақсүйек” ұғымын тереңірек түсіну үшін оның шығу төркіні, мағыналық дамуы, тарихи контексті, және мәдени мәні туралы кеңінен тоқталу қажет.
Ақсүйек деген не
I. Ақсүйек сөзінің шығу тегі мен мағынасы
“Ақсүйек” сөзі екі түбірден құралған: «ақ» және «сүйек».
- «Ақ» — қазақ мәдениетінде тазалықтың, пәктіктің, жоғары мәртебенің нышаны.
- «Сүйек» — туыстықты, тектілікті, қандастықты білдіретін ұғым.
Осылайша, «ақсүйек» — «текті, асыл сүйектен тараған, ұлық әулеттен шыққан» деген мағына береді. Бұл термин ертеде қоғамда билік пен мәртебеге ие топтарды сипаттау үшін қолданылған.
Тарихи тұрғыда, ақсүйектер қоғамның жоғарғы тап өкілдері — хан, сұлтан, төре, бек, би, батыр сияқты тұлғалар болған. Олардың билігі мұрагерлік сипатта болып, тегі Шыңғыс хан әулетінен тарағандар ерекше мәртебеге ие саналған.
II. Қазақ қоғамындағы ақсүйектердің орны мен рөлі
Қазақ халқының дәстүрлі қоғамы үш әлеуметтік топтан тұрған:
- Ақсүйектер – билік пен басқару иелері.
- Қарасүйектер – қара халық, яғни бұқара.
- Дін өкілдері мен ишандар – рухани бағытты ұстанғандар.
Ақсүйектер мен қарасүйектер арасындағы айырмашылық көбінесе тектік және әлеуметтік сипатта болған.
1. Ақсүйектердің әлеуметтік мәртебесі
Ақсүйек атағын көбінесе Шыңғыс ханның ұрпақтары иеленді. Қазақ хандығы дәуірінде төрелер мен сұлтандар осы топқа жатты.
Олар елді басқару ісінде үлкен рөл атқарған. Әр рудың немесе аймақтың билеушісі сұлтан болып, хандық кеңестерде маңызды шешімдер қабылдаған.
2. Ақсүйектер мен қарасүйектердің айырмашылығы
| Белгісі | Ақсүйектер | Қарасүйектер |
|---|---|---|
| Тегі | Шыңғыс хан ұрпақтары, төре тұқымы | Қарапайым ру өкілдері |
| Мәртебесі | Мемлекеттік билік иесі | Қара халық, бұқара |
| Міндеті | Басқару, ел қорғау, сыртқы саясат | Еңбек ету, мал бағу, соғысқа қатысу |
| Ерекшелігі | Арнайы құқықтық артықшылықтар | Жалпы заңдарға бағынады |
Ақсүйектерге құн төлеу мөлшері де өзгеше болған. Мысалы, ақсүйекті өлтірген адамға қарасүйекті өлтіргенге қарағанда бірнеше есе артық құн салығы салынған.
III. Ақсүйек ұғымының тарихи негіздері
Қазақ даласында ақсүйек ұғымының қалыптасуы ежелгі түркі дәуірінен бастау алады. Көшпелі қоғамдарда тектілік пен ата-баба қанының тазалығы ерекше маңызға ие болған.
Шыңғыс хан дәуірінен кейін оның ұрпақтары (Жошы, Шағатай, Үгедей, Төле әулеттері) билікті өз әулеті арасында бөліп, әр ұлт пен халықта ерекше мәртебелі топқа айналды. Қазақ хандығы құрылған кезде (XV ғасырдың ортасы) осы дәстүр жалғасын тапты.
Қасым хан, Есім хан, Абылай хан сияқты билеушілердің барлығы төре тұқымынан, яғни ақсүйектер әулетінен шыққан.
IV. Ақсүйектік тәртіп пен дәстүр
Ақсүйектердің қоғамдағы ерекшеліктері тек билікпен ғана шектелмеген. Олар тұрмысы, киімі, сөйлеу мәдениеті, тәрбиесі арқылы да өзгешеленіп тұрған.
1. Киім мен тұрмыс мәдениеті
Ақсүйектердің киімдері қымбат маталардан, көбіне жібек, барқыт, қымбат аң терісінен тігілген. Әшекей бұйымдары алтын мен күмістен жасалған.
Мысалы, сұлтандар мен төрелердің бас киімі алтын жіппен кестеленіп, иығына түлкі, бұлғын терісі жабылған.
2. Тәрбиелік дәстүр
Ақсүйек балалары жастайынан атқа міну, қылыштасу, шешендік өнер, дипломатия сияқты істерге үйретілген. Оларды арнайы ұстаздар мен билер тәрбиелеген.
Бұдан байқайтынымыз — ақсүйектік тек тектілік емес, рухани және мәдени дайындықтың жүйесі болған.
V. Ақсүйек және халық ауыз әдебиетінде
Қазақ эпостары мен аңыздарында «ақсүйек» ұғымы жиі кездеседі. Мысалы:
- «Қобыланды батыр» жырында:
«Ақсүйектен шыққан ер,
Елін қорғап, жауға шапқан» — деп айтылады.
Бұл жолдардан ақсүйектің ел ішіндегі батырлық пен ерлікке бейімдігі көрінеді.
Сондай-ақ мақал-мәтелдерде де бұл сөз жиі қолданылады:
- «Ақсүйек асыл тектен, қарасүйек қара ектен»
- «Асыл тектен ақыл туады, ақсүйектен ар туады»
Мұндай мақалдар халықтың тектілікке, ұлылыққа, ар-намысқа деген көзқарасын көрсетеді.
VI. Ақсүйек ойыны — ұлттық ойын түрі
“Ақсүйек” атауы тек әлеуметтік ұғым емес, сонымен қатар қазақтың дәстүрлі ойындарының бірі. Бұл ойынның шығу тарихы өте көне, әрі ол халықтың ұжымдық өмірін, бірлігін, ептілігін қалыптастырған.
1. Ойынның мәні мен маңызы
Ақсүйек ойыны — түнде, ай жарығында немесе жаздың ашық түндерінде өткізілетін жастардың сүйікті ойыны.
Ойын барысында адамдар жиналып, сүйек немесе ақ түсті затты алысқа лақтырып, оны іздеуге шығады. Сүйекті тапқан адам жеңімпаз саналады.
Бұл ойын жастардың жылдамдығын, байқампаздығын, сондай-ақ жарасымды қарым-қатынас орнату мәдениетін дамытқан.
2. Ақсүйек ойынының өткізілу тәртібі
- Ойынға көбінесе қыздар мен жігіттер қатысады.
- Ойын басталар алдында ақ сүйек дайындалады (көбіне малдың жіліншік немесе жауырын сүйегі).
- Бір адам сүйекті алысқа лақтырады.
- Қатысушылар оны іздеп, тапқан адам «ақсүйек таптым!» деп дауыстайды.
Кейде табылған сүйек жүлде немесе сыйлық ретінде беріледі.
Бұл ойын жастардың салт-дәстүрге баулитын, қоғамдық байланыс орнататын тәрбиелік рөлі бар іс-шара болған.
VII. Ақсүйектің рухани және символдық мәні
“Ақсүйек” сөзі қазақ санасында әрқашан тазалықтың, мәрттіктің, биіктіктің белгісі болып келген.
Оның рухани мәнін мына бағыттарда байқауға болады:
- Тектілік символы – ата-бабаға, қан тазалығына құрмет.
- Моральдық өлшем – адалдық пен ар-намысты сақтау.
- Қоғамдық жауапкершілік – елді қорғау, халыққа қызмет ету.
Қазақ түсінігінде ақсүйек болу — тек атадан берілу емес, іс-әрекет арқылы дәлелденетін қасиет болған.
Мысалы, батыр, би, шешен адамдарды халық кейін «ақсүйекке тән тұлға» деп атаған.
VIII. Ақсүйектік ұғымның қазіргі қоғамдағы көрінісі
Қазіргі таңда «ақсүйек» сөзі көбінесе мәдени-тарихи мағынада айтылады.
Мәселен, өнерде, ғылымда немесе саясатта ерекше дарынымен көзге түскен адамды «ақсүйек тектес тұлға» деп бейнелеп айту кездеседі.
Сондай-ақ «ақсүйек мәдениет», «ақсүйек мінез» сияқты тіркестер адамның интеллектуалды және рухани биіктігін сипаттайды.
Бүгінде бұл ұғым символдық деңгейге көтеріліп, қазақ халқының ұлттық сана-сезімінде асыл қасиеттің белгісі ретінде сақталған.
IX. Ақсүйек пен еуропалық ақсүйектік ұғымының салыстырмасы
Еуропа халықтарында да «nobility» (ақсүйектік) түсінігі бар. Ол да тектілікке, билікке, байлыққа және мәртебеге байланысты қалыптасқан.
Бірақ қазақ ақсүйектігінің ерекшелігі — оның рухани және моралдық өлшемінде.
Еуропада ақсүйектік көбіне жер мен атаққа, ал қазақта тектілік пен елге қызметке негізделген.
