Адамзат тарихындағы жылқы өсірушілердің алғашқы мәдениеті
Адамзат тарихында адамды серік еткен жануарлар көп. Бірақ солардың ішінде жылқының орны ерекше. Ол – тек көлік қана емес, ол – халықтың серігі, соғыстағы сенімді қаруы, тұрмыс-тіршіліктің тірегі. Жылқыны қолға үйрету – адамзат өркениетінде доңғалақтың пайда болуымен тең төңкеріс болды.
Бір сәт елестетіп көрейік: мыңдаған жыл бұрын Еуразия даласында алғашқы қауымдар қоныстанып отырды. Сол кезде адамдар алғаш рет жабайы жылқыны қолға үйретіп, мінді. Бұл сәт адамзат тарихын түбегейлі өзгертті.
I. Жылқының қолға үйретілуі
Алғашқы археологиялық деректер
Тарихшылардың айтуынша, жылқыны алғаш қолға үйреткендер – қазіргі Қазақстан жерін мекендеген көне тайпалар. Әлемге әйгілі Ботай мәдениеті (б.з.д. IV мыңжылдық) – осының айқын дәлелі. Солтүстік Қазақстандағы археологиялық қазбалардан табылған жылқы сүйектері, ауыздық іздері мен қыш ыдыстардағы қымыз қалдықтары – жылқының алғаш осы өңірде үйретілгенін көрсетеді.
Бұл дерек тек археологтар үшін ғана емес, бүкіл адамзат тарихы үшін маңызды. Себебі дәл осы жерде адамзат алғаш рет жылқыны мінуге, сүтін ішуге, шаруашылықта қолдануға үйренді.
Жылқыны қолға үйретудің белгілері
Зерттеушілер жылқыны қолға үйретудің бірнеше нақты дәлелін келтіреді:
- Жылқы сүйектеріндегі ауыздық іздері. Бұл – атқа жүген салынғанының белгісі.
- Жылқының тістеріндегі өзгерістер. Қолға үйретілген жылқының тісі жабайысына қарағанда басқаша тозған.
- Қыш ыдыстардағы қымыз қалдықтары. Ботай қонысынан табылған ыдыстарда сүт майының іздері бар. Бұл – адамдар қымыз ашытуды сол заманда білген деген сөз.
II. Жылқы өсірушілердің алғашқы мәдени орталықтары
Қазақстандағы Ботай мәдениеті
Ботай қонысы – қазіргі Солтүстік Қазақстандағы ең үлкен археологиялық ашылымдардың бірі. Мұнда 300-ден астам үйдің орны табылған. Тұрғындар негізінен жылқы өсірумен айналысқан.
Қызығы, ботайлықтар жылқыны тек көлік ретінде емес, негізгі азық көзі ретінде де пайдаланды. Олар қымыз ішті, етін жеді, терісін тұрмыста қолданды. Бұл – жылқыға негізделген алғашқы шаруашылықтың қалыптасуы еді.
Далалық аймақтардағы тайпалар
Кейінгі дәуірлерде (б.з.д. II мыңжылдық) Андрон мәдениеті, ал одан соң сақтар мен скифтер жылқыны әскери және шаруашылық мақсатта кеңінен қолданды. Олардың мәдениетінде жылқы – еркіндіктің символы болды.
Сақ жауынгерлерінің «ат үстіндегі өмірі», скифтердің алтын әшекейлеріндегі тұлпар бейнелері – осының дәлелі.
III. Жылқының шаруашылықтағы рөлі
Жылқы – көлік және еңбек күші
Жылқы қолға үйретілгеннен кейін адамзаттың өмірі күрт өзгерді. Бұрын адамдар жаяу жүріп, ауыр жүкті өздері таситын болса, енді арбаға жегілген жылқы мыңдаған шақырымдарды қысқартты.
- Арбалар – алғашқы көліктердің бірі болды. Жылқы жегілген арбалар қазбалардан табылып отыр.
- Жүк тасу – көшпелі халықтарда жылқы ең сенімді көлік саналды.
- Жер өңдеу – кейбір аймақтарда жылқыны соқаға жеккен.
Осыдан бастап жылқы – адамның тұрмысындағы ең қажетті серікке айналды.
Әскери мақсатта пайдалану
Жылқы адамзаттың әскери өнерінде де төңкеріс жасады. Атты әскердің пайда болуы – мемлекеттердің тағдырын өзгерткен құбылыс.
- Жылдамдық – атты жауынгерлер қашанда артықшылыққа ие болды.
- Тактика – жылқылы жасақтар кенеттен шабуыл жасап, қарсыласын тұтқиылдан жеңе алатын.
- Жеңістер – сақтардан бастап ғұндарға дейінгі көшпелі тайпалардың жеңістері жылқының арқасында жүзеге асты.
Мал шаруашылығындағы орны
Көшпелі өмір салтында жылқы – малдың төресі. Ол – байлықтың өлшемі, тіршіліктің кепілі.
- Жылқы еті – негізгі азық.
- Жылқы сүті – қымыз, емдік қасиеті бар сусын.
- Жылқы терісі мен қылы – тұрмыстық заттарға пайдаланылған.
IV. Жылқы мәдениетінің қоғамдағы орны
Дала өркениеттеріндегі жылқы культі
Көшпенділер жылқыны тек шаруашылық үшін ғана емес, киелі жануар ретінде де қабылдады.
- Сақтар мен ғұндар жылқыны құрбандыққа шалған.
- Түркі дәуірінде тұлпар – батырдың серігі, рухтың символы болды.
- Көне петроглифтерде жылқы бейнелері жиі кездеседі.
Әлеуметтік мәртебе көрсеткіші
Жылқы – байлықтың басты көрсеткіші болды.
- Кімнің жылқысы көп болса, соның мәртебесі жоғары еді.
- Салт-дәстүрде, әсіресе қыз ұзату, ас беру кезінде жылқы басты рөл атқарды.
- «Жылқы – малдың патшасы» деген сөз осыдан қалған.
V. Жылқы және рухани мәдениет
Мифология мен діндегі орны
Жылқы – тек көлік емес, рухани символ болды.
- Көне түркілер «Көк тұлпар» бейнесін қасиетті санады.
- Қазақ аңыздарында Қобыланды батырдың Тайбурылы, Алпамыстың Байшұбары – батырдың күші мен мәртебесінің белгісі.
- Жылқы кейде адам мен рух арасындағы дәнекер ретінде қабылданды.
Әдебиет пен өнердегі көріністері
Жылқы бейнесі қазақтың ауыз әдебиетінде де ерекше орын алған.
- Эпостық жырларда тұлпарлар – батырдың қанаты.
- Халық әндері мен мақал-мәтелдерінде жылқы – еркіндіктің, қуаттың, достықтың символы.
- Ежелгі алтын әшекейлер мен тасқа қашалған суреттерде тұлпар бейнелері мол.
VI. Жылқы өсірушілер мәдениетінің адамзат өркениетіне ықпалы
Көшпенді өркениеттердің дамуы
Жылқы – көшпенді өмірдің негізі. Көшпелі тайпалар мыңдаған шақырымдарды еркін жүріп, ұлан-ғайыр даланы игерді. Бұл – мемлекеттердің пайда болуына, этностардың қалыптасуына ықпал етті.
Сауда жолдарының дамуына әсері
Жылқының арқасында Ұлы Жібек жолы жанданды. Тауарлар мен мәдениеттер алмасуы жылдамдады. Жылқы саудасы Қытай, Парсы, Еуропа елдеріне дейін жетті.
Мәдениеттердің тоғысуы
Жылқыны қолға үйреткен тайпалар өзімен бірге мәдениетін де алып жүрді. Осы арқылы халықтар араласып, өркениеттер тоғысты. Жылқы – адамзат тарихындағы көпір іспеттес.
Қорытынды
Жылқы – адамзат тарихындағы ең ерекше жануарлардың бірі. Оны алғаш қолға үйреткен Ботай мәдениеті – бүкіл дүниежүзілік өркениетке үлес қосты. Жылқының арқасында адамдар қоныс аударды, соғысты, сауда жасады, мәдениеттер тоғысты.
