Алтын адам туралы толық мәлімет — Сақ дәуірінің алтын жауынгері
Қазақ халқының көне тарихындағы ең ұлы археологиялық жаңалықтардың бірі — «Алтын адамның» табылуы. Бұл жаңалық Қазақстанның ғана емес, бүкіл әлемнің назарын аударған ерекше мәдени-тарихи мұра болды. «Алтын адам» – біздің ежелгі ата-бабаларымыздың өмірі, дүниетанымы мен мәдениетінің жоғары деңгейде дамығанын дәлелдейтін, алтынмен апталған жауынгердің қабірінен табылған археологиялық олжа. Ол тек бір адамның сүйегі ғана емес, сонымен бірге тұтас бір дәуірдің рухани және мәдени символына айналды.
Алтын адам туралы мәлімет
Алтын адамның табылуы
Алтын адам 1969 жылы Алматы облысы, Есік қаласына жақын Есік қорғанынан табылған. Археологиялық қазба жұмыстарын белгілі археолог Кемел Ақышев басқарған. Бұл қорған V ғасыр мен IV ғасыр аралығына, яғни сақ дәуіріне жатады. Қорғаннан жас жігіттің сүйегі табылған, ол толығымен алтын әшекейлермен безендірілген киім киген.
Қорғанды қазу кезінде археологтар шамамен 4000-ға жуық алтын бұйым тапқан. Олардың ішінде алтыннан жасалған бас киім, сауыт, белдік, қару-жарақ, әшекей бұйымдар мен тұрмыстық заттар бар еді. Бұл заттардың барлығы сол кездегі сақ шеберлерінің зергерлік өнерінің қаншалықты дамығанын көрсетеді.
Есік қорғанының ерекшелігі
Есік қорғаны Алматы облысының Есік өзенінің аңғарында орналасқан 40-қа жуық қорғанның бірі болып табылады. Бұл өңір ежелгі сақ тайпаларының өмір сүрген аймағы ретінде белгілі. Қорғанның биіктігі шамамен 6 метр, диаметрі 60 метрге жуық болған. Қорғанның ортасындағы басты қабір тас плиталармен жабылып, үстіне топырақ үйілген.
Қазба кезінде екі қабір табылған. Біріншісі тоналған, ал екіншісі бүтін сақталған. Сол бүтін қабірден «Алтын адам» табылған. Бұл – біздің жерімізде ежелгі өркениеттің жоғары деңгейде болғанының айғағы.
Алтын адамның сыртқы келбеті
Алтын адамның киімінде шамамен 4000-нан астам алтын әшекей болған. Оның киіміндегі әрбір әшекей белгілі бір мағына берген.
Басындағы биік бас киімі 70 см шамасында, конус тәріздес пішінде жасалған. Ол алтын пластинкалармен әшекейленіп, үстіне барыс, арқар, қанатты тұлпар, ағаш бұтақтары бейнеленген. Бұл бейнелер билікті, ерлік пен рухани күшті білдірген.
Киімінің өзі қызыл былғары мен киізден тігілген, ал иығына алтыннан жасалған бүркіттер мен жолбарыстар бейнеленген жапсырмалар тағылған. Сауыттың бел тұсында алтын белдік, белдіктің үстінде алтын қынаптағы қанжар (акинак) болған.
Бұл жауынгердің жасы шамамен 18–20-да болған деген болжам бар. Оның бойы 165–170 см шамасында болған.
Алтын киім мен зергерлік өнер
Сақтардың алтын өңдеу өнері өте жоғары деңгейде дамыған. Олар алтынды қақтап, соғып, өрнектеп түрлі пішіндер жасаған. Алтын адамның киіміндегі ою-өрнектерде «аң стилі» басым. Бұл стиль сақ дәуірінің басты көркемдік бағыты болған.
Мысалы, алтын киімдегі аңдардың бейнесі жай ғана сәндік элемент емес, символдық мағынаға ие болған.
- Барыс – батылдық пен биліктің белгісі;
- Бүркіт – биік рух пен еркіндіктің нышаны;
- Арқар – байлық пен берекенің бейнесі;
- Ат – ерліктің және өмірлік серіктің символы.
Әрбір әшекей сақ қоғамындағы дүниетаным мен наным-сенім жүйесін көрсетеді.
Жазба табылған күміс тостаған
Қорғаннан табылған ең құнды олжалардың бірі – күміс тостаған. Оның сыртына 26 таңбадан тұратын жазу қашалып жазылған. Бұл жазу түркі немесе сақ тілінің ерте формасы болуы мүмкін деген болжам бар.
Кей ғалымдар бұл жазуды «Есік жазуы» деп атайды. Оның мағынасы әлі де толық ашылмағанымен, ол қазақ жерінде жазу мәдениеті б.з.д. V ғасырда болғанын дәлелдейді.
Алтын адамның мағынасы мен символдық мәні
Алтын адам – жай ғана археологиялық олжа емес, ол – қазақ мемлекеттілігінің және ұлттық бірліктің символы. Оның алтынмен безендірілген киімі, батыр тұлғасы, сақ тайпаларының жоғары мәдениетін көрсетеді.
Кейінірек Алтын адам Қазақстанның тәуелсіздігі мен рухани жаңғыруының белгісі ретінде қабылданды. Ол еліміздің мемлекеттік елтаңбасында және теңгелерінде бейнеленіп, халықтың рухани символына айналды.
Алтын адам және сақ қоғамы
Сақтар – Қазақстан жерін б.з.д. I мыңжылдықта мекендеген ежелгі түркі тектес тайпалар. Олардың қоғамында әлеуметтік құрылым айқын болған. Алтын адамның қабірі билеуші әулеттен шыққан жас жауынгерге тиесілі болуы мүмкін.
Бұл – сақтарда билеушілер мен жауынгерлердің мәртебесі ерекше болғанын көрсетеді. Сақ қоғамында жауынгерлік рух, ерлік, намыс және тәуелсіздікке ұмтылу жоғары бағаланған.
Кемел Ақышев және зерттеу жұмыстары
Кемел Ақышев (1924–2003) – Қазақстан археология ғылымының көрнекті өкілі. Ол Алтын адамды алғаш тапқан және зерттеген ғалым. Ақышев пен оның тобы бұл жаңалықтың маңызын терең түсініп, табылған олжаларды ғылыми тұрғыда саралады.
Ол 1970 жылы Алтын адам туралы алғашқы ғылыми мақалаларын жариялап, оның мәдени, тарихи және көркемдік мәнін ашып көрсетті. Кейін бұл жаңалық Қазақстан археологиясының жаңа дәуірін ашты.
Қазақстандағы басқа Алтын адамдар
Есік қорғанынан кейін Қазақстанның басқа өңірлерінен де алтын киім киген жауынгерлер табылды.
- Аралтөбе Алтын адамы (Батыс Қазақстан, Атырау облысы) – сармат дәуіріне жатады.
- Талды-2 Алтын адамы (Шығыс Қазақстан) – сақ көсемінің қабірі.
- Шілікті Алтын адамы (Шығыс Қазақстан, Зайсан ауданы) – Еуразияның ең көне алтын киімді адамы, б.з.д. VIII ғасыр.
- Бесшатыр және Берел қорымдарынан да осындай бай киімдер табылған.
Бұл табыстар сақ мәдениетінің кең тарағанын және бай дәстүрлерін көрсетеді.
Алтын адамның қайта қалпына келтірілуі
Археологтар табылған алтын әшекейлердің негізінде Алтын адамның толық бейнесін қалпына келтірді. Бұл жұмысты белгілі суретшілер мен этнографтар атқарды. Нәтижесінде алтынмен апталған жауынгердің нақты бейнесі жасалып, ол қазір Қазақстанның басты тарихи ескерткіштерінің бірі ретінде ел музейлерінде сақталуда.
Қазіргі таңда Алтын адамның түпнұсқасы Қазақстан Республикасының Ұлттық музейінде (Астана) сақтаулы. Оның көшірмелері еліміздің түрлі қалаларындағы музейлер мен шетелдік көрмелерде қойылған.
Алтын адам және тәуелсіз Қазақстан
1991 жылы Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін Алтын адам ұлттық бірегейліктің басты нышанына айналды. Оның бейнесі
- Ұлттық валюта – теңгеде,
- Мемлекеттік наградаларда,
- Елтаңба мен Тәуелсіздік монументінде бейнеленді.
2006 жылы Алматы қаласында Тәуелсіздік монументі орнатылды, оның ұшар басында Алтын адам мүсіні тұр. Бұл – еліміздің егемендігін, тарихтың терең тамырын және рухани сабақтастықты бейнелейтін ерекше туынды.
Алтын адамның дүниетанымдық және мәдени мәні
Алтын адам тек археологиялық жәдігер емес, ол – ежелгі қазақ жерінің өркениеттік даму деңгейін көрсететін мәдени код. Оның бейнесінде ерлік, тәуелсіздік, рух биіктігі, табиғат пен адам арасындағы үйлесімділік идеясы жатыр.
Сақ дәуірінің дүниетанымы табиғатпен етене байланысты болған. Олар Күнге, аспанға, жануарларға табынған. Алтын адамның киіміндегі бейнелер де сол нанымдардың көрінісі.
Мысалы, бас киімнің төбесіндегі қанатты тұлпарлар мен күн сәулесін елестететін өрнектер Күн құдайына табынудың белгісі саналады. Бұл біздің ата-бабаларымыздың аспан мен жердің үйлесіміне, әлемдік тәртіпке сенгенін көрсетеді.
Алтын адам – ұлттық мақтаныш
Алтын адам бүгінде Қазақстанның ұлттық мақтанышы, мәдени мұрасы ретінде бүкіл әлемге танылды. Ол біздің мемлекетіміздің брендіне айналды. Қазақстанның шетелдегі көрмелерінде Алтын адамның бейнесі жиі көрсетіліп, елдің тарихи байлығын паш етеді.
Мысалы, «Алтын адамдар шеруі» халықаралық жобасы аясында Алтын адамның көшірмелері көптеген елдерде — Түркия, Ресей, Қытай, Корея, АҚШ, Франция, Италия сияқты мемлекеттерде көрсетілді.
Бұл жоба Қазақстанның мәдени имиджін арттырып, халқымыздың ежелгі өркениетке қосқан үлесін әлемге танытты.
