Бірінші дүниежүзілік соғыс туралы толық мәлімет
Бірінші дүниежүзілік соғыс (1914–1918 жылдар) – ХХ ғасырдың басында орын алған ірі жаһандық қақтығыс. Бұл соғыс тек әскери қимылдармен ғана шектелмей, саясат, экономика, мәдениет және халықаралық қатынастар саласында да терең із қалдырды. Бірінші дүниежүзілік соғыс бүкіл әлемнің геосаяси картасын өзгертіп, көптеген мемлекеттердің тағдырын айқындады.
Соғыс барысында мыңдаған адамдар қаза тапты, миллиондаған адам жарақат алды, ал халықтар экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан үлкен шығынға ұшырады. Сол себептен, бірінші дүниежүзілік соғысты зерттеу тарихшылар үшін ғана емес, жалпы адамзат тарихы үшін маңызды. Бұл мақалада біз соғыстың себептері, барысы, негізгі оқиғалары, нәтижелері және оның адамзатқа тигізген әсерін жан-жақты қарастырамыз.
Бірінші дүние жүзілік соғыс
Бірінші дүниежүзілік соғыстың себептері
1. Империялық бәсекелестік
ХХ ғасырдың басында Еуропа державалары арасында империялық бәсекелестік күшейді. Ұлыбритания, Франция, Германия, Ресей сияқты мемлекеттер өздерінің саяси және экономикалық ықпалын кеңейту үшін отарлық аймақтарға таласқа түсті. Әсіресе Африка мен Азиядағы колонияларды бөлісу мәселесі мемлекеттер арасындағы шиеленістің негізгі себебі болды.
2. Ұлтшылдық және этникалық қақтығыстар
Еуропадағы көптеген халықтар өз тәуелсіздігі үшін күресті. Австро-Венгрия империясындағы серб, чех, словак халықтары өз мемлекеттілігін қаласа, Германия мен Франция арасындағы Эльзас-Лотарингия аймағының иелігі үшін шиеленіс орын алды. Бұл ұлтшылдық сезімдер соғысқа ілгерілейтін фактор болды.
3. Әскери альянстар жүйесі
Еуропалық державалар бір-бірімен әскери келісімдерге отырып, альянстар құрды. Нәтижесінде, бір елге шабуыл басқа державаны да соғысқа тартуға әкелді. Негізгі альянстар:
- Үштік одақ – Германия, Австро-Венгрия, Италия (бастапқыда);
- Үштік Антанта – Ұлыбритания, Франция, Ресей.
Альянстар жүйесі «кіші қақтығысты жаһандық соғысқа айналдыратын» механизм ретінде қызмет етті.
4. Босниядағы қақтығыс
1914 жылы 28 маусымда Сараево қаласында Австро-Венгрия тақ мұрагері Франц Фердинандтың өлтірілуі бірінші дүниежүзілік соғыстың тікелей триггері болды. Бұл оқиға Австро-Венгрия мен Сербия арасындағы қақтығысты өршітті, нәтижесінде бүкіл Еуропа әскери әрекеттерге араласты.
Соғыстың басталуы
1914 жылы шілде айында Австро-Венгрия Сербияға соғыс жариялады. Одан кейін Германия Ресейге, Францияға және Ұлыбританияға соғыс ашты. Сол арқылы локалды қақтығыс бүкіл Еуропаны қамтыған жаһандық соғысқа айналды.
Соғыстың бастапқы кезеңінде Германия Бельгия арқылы Францияға жылдам шабуыл жасау стратегиясын қолданды. Бұл Шлиффен жоспары деп аталады. Алайда, жоспар толық сәтсіз болды, ал соғыс ұзаққа созылды.
Соғыстың негізгі кезеңдері
1. 1914–1915 жылдар: бастапқы соғыс кезеңі
Соғыс алғашқы жылдарында әскерлердің қозғалысы салыстырмалы түрде шектеулі болды. Соққы сызықтары (окоптар) пайда болды, ал солтүстік-батыс Еуропада позициялық соғыс қалыптасты. Бұл кезеңде:
- Марн шайқасы (1914) – Франция мен Ұлыбритания армиялары Германияны тоқтатқан негізгі шайқас;
- Танненберг шайқасы (1914) – Германия мен Ресей арасында;
- Германияның Бельгия мен Франциядағы алға жылжуы тоқтатылды.
2. 1915–1916 жылдар: позициялық соғыс
Бұл кезеңде окоптық соғыс дамыды, жаңа қарулар қолданылды: химиялық қару (газ), танктер, минометтер. Екі тарап та үлкен шығынға ұшырады, бірақ алға жылжу аз болды.
- Ипр шайқасы (1915) – Германияның газбен шабуылы;
- Сомма шайқасы (1916) – Ұлыбритания мен Францияның шабуылдары, миллиондаған адам қаза тапты.
3. 1917 жыл: АҚШ-тың соғысқа қосылуы
АҚШ алғашында бейтарап позицияда болды, бірақ Германияның шынжырлы кемелерді бомбалау саясаты нәтижесінде соғысқа кірісті. АҚШ қосылуы Антанта державаларының жағдайын жақсартты.
- Ресейдегі төңкеріс (1917) – билік өзгере бастады, большевиктер билікке келіп, кейін соғыстан шығып кетті.
4. 1918 жыл: соғыстың аяқталуы
1918 жылы Германияның ресурстары таусылды, Антанта державалары қарсы шабуылдарға көшті.
- Түнгүлілік шабуылдар – Германияның соңғы шабуылдары сәтсіздікке ұшырады;
- 11 қараша 1918 жылы – Германия капитуляция жасады, осылайша Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталды.
Соғыстың нәтижелері
1. Саяси нәтижелер
- Австро-Венгрия империясы ыдырады, Чехословакия, Югославия, Венгрия тәуелсіздігін алды;
- Германияда Веймар республикасы құрылды;
- Ресейде большевиктер билікке келіп, Кеңес Одағының негізі қаланды;
- Осман империясы ыдырап, Түркия республикасы құрылды.
2. Экономикалық нәтижелер
Соғыс елдердің экономикасына ауыр зардап әкелді:
- өнеркәсіп өнімдерінің құлдырауы;
- инфляция және жұмыссыздық;
- миллиондаған адамды азық-түлік жетіспеушілігі алаңдатты.
3. Әлеуметтік нәтижелер
- Миллиондаған адамдар қаза тапты немесе мүгедек болды;
- Әйелдер еңбек нарығына белсенді кірді, бұл олардың қоғамдағы рөлін өзгертті;
- Ұлтшылдық қозғалыстар күшейді.
4. Халықаралық қатынастар
- Версаль шарты (1919) – Германияны экономикалық және әскери тұрғыдан шектеді;
- Жаңа мемлекеттер пайда болды;
- Халықтар Лигасы құрылды (Ұлттар Лигасы) – халықаралық қатынастарды реттеу үшін алғашқы қадам.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың адамзатқа әсері
- Технологиялық даму – соғыс жаңа қару-жарақ түрлерін, авиацияны, танк, химиялық қаруды дамытты;
- Әскери стратегияның өзгеруі – позициялық соғыс, окоптық тактика;
- Қоғамдық сана өзгеруі – адамдар соғыстың қатыгездігін көріп, бейбітшіліктің маңызын түсінді;
- Келесі соғыстарға себеп – Версаль шарты Германияны қанау арқылы екінші дүниежүзілік соғысқа жол ашты.
