Cаржан қасымұлы бастаған көтеріліс
XIX ғасырдың бірінші жартысы – қазақ халқы үшін аса ауыр кезеңдердің бірі болды. Ресей империясы бұл уақытта қазақ даласына белсенді түрде еніп, отарлық билікті нығайтуға кірісті. Әсіресе 1822 жылы қабылданған «Сібір қырғыздары туралы Жарғы» Орта жүздің дәстүрлі хандық басқару жүйесін жойып, жаңа округтер мен аға сұлтандар институтын енгізді. Бұл реформа халықтың тұрмысын ауырлатып қана қоймай, жергілікті билеушілердің беделін төмендетті.
Осындай жағдайда қазақ халқының әр түкпірінде наразылық күшейіп, азаттық жолындағы көтерілістер басталды. Солардың ішіндегі ең ірілерінің бірі – Саржан Қасымұлы бастаған көтеріліс еді. Бұл қозғалыс 1825 жылдан 1836 жылға дейін созылып, Орта жүз қазақтарының отаршылдыққа қарсы күресінің алғашқы ірі толқынына айналды.
1-бөлім: Тарихи алғышарттар
Ресей империясының отарлық саясаты
XVIII ғасырдың соңынан бастап Ресей империясы қазақ даласын біртіндеп өз құрамына қоса бастады. Ал XIX ғасырдың 20-жылдарында бұл саясат жаңа деңгейге көтерілді:
- 1822 жылғы «Сібір қырғыздары туралы Жарғы» Орта жүздегі хандық билікті жойды.
- Халық бұрынғыдай ханына бағынбай, жаңа құрылған округтерді басқаратын «аға сұлтандарға» бағынышты болды.
- Жаңа салық түрлері енгізілді, мал шаруашылығымен айналысатын қазақтарға ауыртпалық түсті.
Қазақ руларының наразылығы
Қазақ қоғамы дәстүрлі басқару жүйесінен айырылып, отарлық қысымға ұшыраған кезде халық арасында ашу-ыза күшейді. Әсіресе Орта жүз рулары – қыпшақ, арғын, найман – жаңа тәртіпке қарсы тұрды.
Қасым сұлтан әулеті
Абылай ханның ұлы Қасым сұлтан өз дәуірінде халық арасында беделді тұлға болған. Оның ұлдары ішінде ерекше көзге түскені – Саржан Қасымұлы еді. Әкесінің ықпалы мен атасының даңқы Саржанға саяси бедел берді, ал халықтың ашық наразылығы оған үлкен қолдау көрсетті.
2-бөлім: Саржан Қасымұлының тұлғасы
Шығу тегі
Саржан Қасымұлы – қазақ тарихындағы белгілі әулеттен шыққан. Оның атасы – әйгілі Абылай хан, ал әкесі – Қасым сұлтан, Орта жүздегі беделді билеушілердің бірі. Бұл әулет қазақ халқының тәуелсіздік жолындағы күресінде ерекше рөл атқарды.
Саржанның саяси орны
Саржан бала кезінен батылдығымен, шешендігімен көзге түсті. Әкесі мен ағалары сияқты ол да халық мүддесін қорғауға талпынды. Халық арасында оның аты әділдігімен және батырлығымен танылды.
- Ол руаралық дауларды шешуде әділ төрелік айтқан.
- Жастарды әскери тәртіпке үйреткен.
- Орыс билігіне қарсы халық наразылығын ұйымдастыра білген.
Беделі
Саржан – тек сұлтан әулетінің өкілі емес, сонымен бірге қарапайым халықтың сенімін ақтаған тұлға. Сондықтан оның көтеріліске басшылық етуі табиғи құбылыс болды.
3-бөлім: Көтерілістің басталуы (1825–1826 жж.)
Алғашқы себептер
1822 жылғы Жарғыдан кейін қазақ рулары өздерінің дәстүрлі билігінен айырылып, жаңа тәртіпке қарсы шыға бастады. Саржан осы халық наразылығын ұйымдастырып, ашық қарулы қарсылыққа шыққан алғашқы сұлтандардың бірі болды.
Алғашқы қақтығыстар
- 1825 жылы Саржан бастаған жасақтар Қарқаралы мен Көкшетау аймақтарындағы орыс гарнизондарына қарсы шабуылдар жасады.
- Жергілікті қазақ рулары оған қолдау білдіріп, жасақтардың саны көбейді.
- Бұл кезеңде көтеріліс негізінен партизандық сипат алды: әскерлер бекіністерге қысқа шабуыл жасап, керуендерді тұтқындап отырды.
Ресей әкімшілігінің реакциясы
Орыс билігі Саржан қозғалысына қатты алаңдады. Омбыдағы генерал-губернатор көтерілісті басу үшін арнайы жазалаушы жасақтар жіберді. Бірақ алғашқы жылдары олар көтерілісті толық тоқтата алмады.
4-бөлім: Көтерілістің кеңеюі (1827–1834 жж.)
Географиялық ауқымның ұлғаюы
1827 жылдан бастап Саржан Қасымұлы көтерілісін кеңейтті. Оның жасақтары:
- Қарқаралы, Көкшетау, Торғай өңірлерінде әрекет етті;
- Орта жүздің қыпшақ, арғын, найман рулары белсенді қолдау көрсетті;
- Көтеріліс қарапайым халық қозғалысына айналды.
Қоқан хандығымен байланыс
Саржан орыс бекіністеріне жалғыз қарсы тұра алмайтынын түсінді. Сондықтан ол оңтүстіктегі Қоқан хандығымен одақ құруға талпынды.
- Қоқан билеушілері бастапқыда Саржанға қолдау көрсетіп, қару-жарақ пен әскер берді.
- Қазақ жасақтары Қоқан әскерімен бірге кейбір жорықтарға қатысты.
- Бірақ Қоқанның мақсаты басқа болды: олар қазақ жерін азат ету емес, өз ықпалын күшейтуге тырысты.
Ірі шайқастар
1820–1830 жылдары Саржан жасақтары бірнеше рет орыс отрядтарына қарсы ашық шайқасқа шықты.
- Кейбір ұсақ бекіністер уақытша алынды.
- Керуен жолдарына соққы жасалды, бұл Ресейдің экономикалық саясатына зиян келтірді.
- Дегенмен, жақсы қаруланған тұрақты орыс әскеріне қарсы ұзақ уақыт төтеп беру қиын болды.
Халықтық қозғалыс сипаты
Көтеріліске қатысқандардың көпшілігі – шаруалар, кедейлер, қарапайым қазақтар. Олар отаршылдық қысымға қарсы тұрды. Бұл қозғалыс тек сұлтандардың билік үшін күресі емес, халықтың бостандық үшін күресі екендігін көрсетті.
5-бөлім: Ресей империясының қарсы әрекеттері
Жаңа бекіністер салу
Көтерілістің кеңеюі Ресей билігін алаңдатты. Қазақ даласындағы бақылауды күшейту үшін олар жаңа әскери бекіністер сала бастады:
- Ертіс бойында және Көкшетау өңірінде әскери шептер күшейтілді.
- Қарқаралы, Ақмола маңында жаңа гарнизондар орналастырылды.
- Бұл бекіністер қазақ руларының қозғалысын шектеу және сауда жолдарын қорғау үшін тұрғызылды.
Жазалау экспедициялары
Омбыдағы Сібір генерал-губернаторы Саржанға қарсы арнайы әскери жасақтар жіберді.
- Жазалаушы отрядтар қазақ ауылдарын шауып, көтеріліске қатысқандарды қатаң жазалады.
- Кейбір ауылдар түгелдей көшіруге мәжбүр болды.
- Бұл әрекеттер халықтың ашу-ызасын одан әрі күшейтті.
Саяси қысым
Ресей әкімшілігі Саржан қозғалысын әлсірету үшін аға сұлтандарды пайдаланды. Кейбір жергілікті билеушілер Саржанға қарсы шықты. Бұл қазақ руларының арасында жік түсіріп, көтерілістің біртұтастығына нұқсан келтірді.
6-бөлім: Көтерілістің әлсіреуі және Саржанның қаза табуы (1836 ж.)
Қоқанмен қайшылықтар
Саржан бастапқыда Қоқан хандығынан қолдау іздеді. Алайда уақыт өте келе олардың шынайы мақсаты белгілі болды. Қоқан билеушілері қазақ жерін өз ықпалына алу үшін Саржанды пайдаланғысы келді.
- Қоқан бектері қазақ ауылдарына өз билігін орнатуға тырысты.
- Бұл Саржан мен Қоқан арасындағы қатынасты шиеленістірді.
Опасыздық
1836 жылы Қоқан билеушілері Саржан Қасымұлын опасыздықпен өлтірді. Кей деректерде ол келіссөзге шақырылып, сонда қастандық жасалғаны айтылады.
- Оның қаза табуы халық арасында үлкен қайғы тудырды.
- Саржанның өлімі көтерілісті әлсіретті, бірақ ол толық тоқтамады.
Көтерілістің жалғасы
Саржан қаза тапқан соң, күресті оның бауырлары мен ұрпақтары жалғастырды. Ең алдымен, Кенесары Қасымұлы кейін бұл қозғалысты жаңа деңгейге көтерді.
7-бөлім: Көтерілістің тарихи маңызы
Қазақ халқының азаттық күресіндегі орны
Саржан Қасымұлы бастаған көтеріліс – XIX ғасырдағы қазақ халқының отарлық езгіге қарсы алғашқы ірі қозғалыстарының бірі болды. Ол халықтың бостандыққа деген ұмтылысының айқын көрінісіне айналды.
Кейінгі қозғалыстарға ықпалы
- Саржанның қаза тапқанымен, оның бастаған ісін ағалары мен інілері жалғастырды.
- Бұл қозғалыс тікелей Кенесары Қасымұлы көтерілісіне жол ашты.
- Халықтың жадыда Саржанның батырлығы мен әділдігі сақталып, кейінгі ұрпаққа үлгі болды.
Ұлттық санаға әсері
Саржан көтерілісі қазақ халқының ұлттық санасының оянуына ықпал етті. Халық өзінің құқығын қорғау үшін біріге алатынын көрсетті. Бұл идея XIX ғасырдағы барлық көтерілістердің өзегіне айналды.
Қорытынды
1825–1836 жылдар аралығында болған Саржан Қасымұлы бастаған көтеріліс – қазақ халқының тәуелсіздік жолындағы күресінің маңызды кезеңі. Ол Ресей империясының отарлау саясатына қарсы шыққан халық қозғалысының сипатын айқын көрсетті.
- Көтеріліс алғашында жергілікті сипатта басталып, біртіндеп кең ауқымды халықтық қозғалысқа айналды.
- Саржанның батылдығы, ұйымдастырушылық қабілеті оны халықтың сүйікті көсеміне айналдырды.
- Қоқан хандығының опасыздығынан Саржан қаза тапқанымен, оның күресі аяқталмады – кейінгі жылдары Кенесары бастаған жаңа қозғалыс жалғасын тапты.
Тарихи сабақ
Саржан көтерілісі бізге бірлік пен еркіндіктің құнын еске салады. Қазақ халқының тәуелсіздікке жету жолы қаншалықты қиын болғанын көрсетеді.
Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан үшін Саржан Қасымұлының есімі – елдік пен ерліктің символы. Оның бастаған күресі – халық жадында мәңгі сақталатын тарихи мұра.