Шоқан Уәлиханов биография қысқаша | Өмірі мен еңбектері
Қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын тұлғалардың бірі – Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов. Ол ғалым, ағартушы, саяхатшы, этнограф әрі тарихшы ретінде бар өмірін ғылым мен қоғам игілігіне арнады. Оның еңбектері қазақ халқының тарихын, мәдениеті мен салт-дәстүрін зерттеуде баға жетпес мұра болып саналады. «Шоқан Уәлиханов биография қысқаша» тақырыбы қазіргі таңда да өзекті, себебі жас ұрпаққа оның өмірі үлгі, еңбектері – тарихи құндылық.
Чокан валиханов биография кратко
Балалық шағы және отбасы
Шоқан Уәлиханов 1835 жылы қазіргі Қостанай облысы, Құсмұрын бекінісінде дүниеге келді. Толық аты – Мұхаммед-Ханафия, бірақ халық арасында «Шоқан» деген есімі кең таралды. Оның әкесі Шыңғыс Уәлиханов Абылай ханның тікелей ұрпағы болатын. Шыңғыс аға сұлтан қызметін атқарған, білімді, алдыңғы қатарлы ойлы адам еді. Анасы да парасатты, мейірімді жан ретінде Шоқанның тәрбиесіне ықпал етті.
Шоқан бала кезінен зерек, алғыр болып өсті. Атасы мен әкесі оның білімге деген қызығушылығын байқап, ерте жасынан орыс тілін үйренуіне жағдай жасады. Қазақтың ауыз әдебиеті, ертегі, аңыз-әфсаналары да оның дүниетанымының қалыптасуына зор әсер етті.
Білім жолы
Шоқан 12 жасында Омбыдағы кадет корпусына оқуға түсті. Бұл оқу орны Ресей империясының әскери әрі азаматтық қызметкерлерін даярлайтын беделді білім ордасы болатын. Осында оқып жүріп, ол тек әскери ғылымдарды ғана емес, тарих, география, этнография, әдебиет пәндерін терең меңгерді.
Кадет корпусында Шоқан орыс зиялылары – Ф.М. Достоевский, Г.Н. Потанин сияқты белгілі тұлғалармен танысып, достық қарым-қатынас орнатты. Олардың ықпалы жас ғалымның ой-өрісін кеңейтіп, ғылым мен өнерге деген қызығушылығын арттырды.
Шоқан ерекше қабілетімен көзге түсіп, ұстаздарының жоғары бағасын алды. Ол картография саласында да жетістікке жетіп, өз дәуіріндегі ең білікті зерттеушілердің бірі бола білді.
Ғылыми еңбектері
Шоқан Уәлихановтың еңбектері қазақ және шығыс халықтарының тарихы мен мәдениетіне арналды. Оның этнографиялық зерттеулері қазақ халқының салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, тұрмыс-тіршілігі жөнінде құнды деректер берді.
Ол «Қырғыздар туралы жазбалар», «Жоңғария очерктері», «Қазақтың халық поэзиясының түрлері», «Абылай» сияқты еңбектер жазды. Әсіресе, «Қазақтың халық поэзиясының түрлері» атты еңбегі қазақ әдебиеттану ғылымының негізін қалады.
Шоқан халықтың ауыз әдебиетіне ерекше мән беріп, батырлар жыры мен аңыз-әңгімелерді жинап, ғылыми тұрғыдан талдады. Оның еңбектері кейінгі зерттеушілер үшін құнды дереккөзге айналды.
Саяхаттары
Шоқан Уәлиханов саяхатшы ретінде де танымал болды. Оның ең атақты сапары – 1858–1859 жылдары ұйымдастырылған Қашғария экспедициясы. Бұл сапарда ол Шығыс Түркістанның саяси жағдайын, тарихын, халықтың тұрмысын жан-жақты зерттеді.
Сонымен қатар, Шоқан Жоңғария мен Тянь-Шань аймақтарын да аралап, географиялық және этнографиялық материалдар жинады. Оның саяхат жазбалары сол дәуірде Еуропадағы ғылыми қауымдастықта жоғары бағаланды.
Саяхаттарының нәтижесінде ол Азия халықтарының тарихы мен мәдениетін зерттеуде үлкен үлес қосты.
Қоғамдық-саяси көзқарастары
Шоқан Уәлиханов тек ғалым ғана емес, сонымен қатар қоғам қайраткері болды. Ол Ресей империясының отарлық саясатына сын көзбен қарап, қазақ халқының мүддесін қорғауға тырысты.
Ол қазақ қоғамының дамуы үшін реформалар қажет екенін түсінді. Халықтың білім алуын, әділетті басқару жүйесін жақтады. Шоқанның ағартушылық ойлары кейінгі қазақ зиялыларына үлкен ықпал етті.
Шоқан және мәдениет
Шоқан Уәлиханов қазақ мәдениетінің сақталуына, дамуына орасан зор үлес қосты. Ол халық ауыз әдебиетін, эпостарды, аңыздарды жинап, оларды ғылыми тұрғыдан саралады. Оның арқасында «Манас» эпосының кейбір нұсқалары бізге жетті.
Әдебиет пен өнерге ерекше мән берген Шоқан қазақ мәдениетін әлемге танытуда көп еңбек сіңірді. Оның жазбалары қазақ халқының рухани қазынасын терең түсінуге көмектеседі.
Шоқанның замандастары
Шоқанның замандастары арасында Ф.М. Достоевскиймен достығы ерекше аталады. Ұлы орыс жазушысы Шоқанды ерекше құрметтеген, екеуінің хат алмасулары бүгінге дейін сақталған.
Сонымен бірге, ол Потанин, Семенов-Тянь-Шанский сияқты ғалымдармен де байланыста болды. Олардың пікір алмасуы ғылыми ізденістердің дамуына жол ашты.
Шоқанның тұлғасы тек қазақ халқына ғана емес, орыс зиялыларына да үлгі болды.
Соңғы жылдары мен қайтыс болуы
Шоқан Уәлиханов өкпе ауруына шалдықты. Ауырғанына қарамастан, ол ғылыми жұмыстарын тоқтатпай, соңына дейін ізденіс үстінде жүрді.
1865 жылы небәрі 30 жасында қайтыс болды. Ол Жетісу жеріндегі Алтынемел қыстағында жерленді. Қысқа ғұмыр кешсе де, Шоқан артына өшпес мұра қалдырды.
Мұрасы мен маңызы
Шоқан Уәлихановтың мұрасы – қазақ халқының тарихы мен мәдениетінің алтын қазынасы. Оның еңбектері қазақ ғылымының дамуына негіз болды.
Бүгінде Қазақстанда Шоқан есімімен аталатын университеттер, мектептер, көшелер бар. Оның құрметіне ескерткіштер орнатылған, еңбектері қайта басылып шығып, зерттелуде.
Шоқан Уәлиханов – қазақ халқының мақтанышы, әлемдік ғылымға үлес қосқан тұлға.
