Уйсүндер қай жерде өмір сүрген — ежелгі Жетісу мен Іле алқабының тұрғындары
Ежелгі дәуірлердің ең ірі және ықпалды тайпаларының бірі — Уйсүндер. Олар біздің заманымызға дейінгі II ғасырдан бастап, біздің заманымыздың IV ғасырына дейін Орта Азияның кең байтақ жерінде өмір сүрді. Уйсүндер жайлы алғашқы мәліметтер қытай деректерінде кездеседі. Қытай жылнамаларында олар «Усунь» деп аталады. Бұл тайпа сол дәуірде Орталық Азиядағы ең ірі көшпелі және жартылай көшпелі халықтардың бірі болған.
Уйсүндер туралы мәліметтер тек археологиялық зерттеулерден ғана емес, сонымен қатар ежелгі жазба деректерден де алынады. Олар өз заманының мәдени, саяси және шаруашылық өмірінде маңызды рөл атқарған. Қазақ халқының этникалық қалыптасуында да Уйсүндердің орны ерекше.
Где жили усуни
Уйсүндердің алғашқы мекендері
Тарихи деректерге сүйенсек, Уйсүндердің алғашқы мекені қазіргі Қытайдың батыс аймағында, Ганьсу және Шығыс Түркістан өңірінде болған. Бұл жерлер ежелгі заманда Жібек жолының шығыс бөлігін қамтитын стратегиялық маңызы зор аймақ болатын.
Қытай деректері бойынша, бастапқы кезде Уйсүндер қазіргі Лобнор көлі маңында және Хэси дәлізінде өмір сүрген. Олар бұл жерлерде ұзақ уақыт қоныстанып, мал шаруашылығымен айналысқан. Кейінірек көрші халықтармен, әсіресе хуннулармен болған соғыстар мен қақтығыстардан кейін Уйсүндер батысқа қарай, яғни қазіргі Қазақстан аумағына қарай көше бастады.
Уйсүндердің Жетісуға қоныстануы
Б.з.д. ІІ ғасырдың ортасында Уйсүндер Іле алқабына, қазіргі Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы Жетісу өңіріне қоныс аударды. Бұл жерлер табиғи жағдайы мен климаты жағынан мал шаруашылығына өте қолайлы болды.
Жетісу – тау мен жазықтың араласқан, өзен мен көлге бай аймақ. Мұнда Іле, Шу, Талас, Қаратал, Лепсі, Ақсу сияқты өзендер ағып жатыр. Уйсүндер дәл осы жерлерді өздерінің негізгі мекеніне айналдырды. Олардың қоныстары Іле өзенінің аңғары, Шу мен Талас өзендерінің бойы және Ыстықкөл маңы аймақтарында орналасқан.
Археологиялық зерттеулерге сәйкес, Уйсүндердің басты орталығы қазіргі Қырғызстанның Ыстықкөл маңында болған. Ежелгі жазбаларда бұл жер «Қызыл аңғар» немесе «Чигу қаласы» деп аталады. Бұл қала Уйсүн мемлекетінің астанасы болған деген болжам бар.
Географиялық аумағы
Уйсүндер иеленген жер өте кең болған. Олардың шығыстағы шекарасы Іле өзенінің бастауынан басталып, Тянь-Шань таулары арқылы өтіп, қазіргі Қытайдың Шыңжаң аймағына дейін созылып жатқан.
Батыста олардың жері Шу мен Талас өзендерінің аңғарларына дейін жеткен. Солтүстікте Балқаш көлі маңына дейінгі далалық аймақтар Уйсүндердің жайылымдық жерлері болған. Оңтүстігінде Тянь-Шаньның етегі мен Ыстықкөлдің төңірегі жатты.
Осылайша Уйсүн мемлекетінің негізгі аумағы қазіргі Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігі мен Қырғызстанның солтүстік аймақтарын қамтыған. Бұл жерлерде табиғи байлық мол болғандықтан, мал шаруашылығына және егіншілікке қолайлы жағдай жасалған.
Табиғи жағдай және шаруашылық ерекшелігі
Жетісу өңірі – табиғаты бай, жері құнарлы, климаты жұмсақ аймақ. Уйсүндер осы табиғи артықшылықтарды тиімді пайдалана білген. Олардың өмір салты көбінесе мал шаруашылығына негізделген.
Негізгі мал түрлері – жылқы, қой, ешкі, сиыр және түйе болған. Әсіресе жылқы өсіру ерекше маңызға ие болды. Уйсүндердің жылқылары туралы қытай деректерінде жоғары бағаланып, «желмен жарысқан жүйріктер» деп сипатталған.
Уйсүн байларының мыңдаған жылқысы болғаны жайлы мәліметтер бар. Мал олардың басты байлық көзі, ал жайылым – өмір сүру кеңістігі болған. Сондықтан Уйсүндер жазда таулы аймақтарға, қыста жазық далаларға көшіп жүрген.
Сонымен қатар, археологиялық қазбалар Уйсүндердің суармалы егіншілікпен де айналысқанын көрсетеді. Шу мен Іле өзендерінің бойынан табылған қоныстарда арық жүйелері мен егістік іздері анықталған. Демек, Уйсүндер жартылай көшпелі, жартылай отырықшы өмір салтын ұстанған.
Тұрғын үйлері мен қоныстары
Уйсүндердің басым бөлігі киіз үйде тұрған. Киіз үй – олардың көшпелі тұрмысына өте ыңғайлы баспана болған. Ол тез жиналып, жеңіл тасымалданатындықтан, көшіп-қону кезінде үлкен жеңілдік тудырған.
Ал тұрақты қоныстарында саз кірпіштен салынған үйлер де болған. Мұндай үйлер егіншілікпен айналысқан өңірлерде көбірек кездеседі. Археологтар Іле мен Шу бойынан тастан және балшықтан тұрғызылған тұрғын үйлердің іздерін тапқан. Бұл – Уйсүндердің тек көшпелі емес, сонымен қатар отырықшы мәдениетті де меңгергенін дәлелдейді.
Уйсүн мемлекетінің орталығы
Қытай деректерінде Уйсүн мемлекетінің орталығы «Чигу» немесе «Қызыл аңғар» деп аталған қалада болған деп айтылады. Бұл қала қазіргі Қырғызстанның Ыстықкөл маңында, Қызылсуу өзенінің бойында орналасқан деген пікір бар.
Чигу қаласы саяси және әкімшілік орталық қана емес, сонымен бірге сауда мен қолөнердің де дамыған орталығы болған. Бұл жер арқылы Ұлы Жібек жолының тармақтары өткен. Осылайша Уйсүндер Жібек жолы бойындағы халықаралық қатынастарға да белсенді араласқан.
Қоғамдық құрылымы
Уйсүн қоғамы әлеуметтік тұрғыдан жіктелген. Қытай жылнамалары бойынша, олардың басшысы гуньмо немесе күнби деп аталған. Бұл билеушінің билігі мұрагерлік жолмен беріліп отырған.
Билеушінің қол астында кіші билеушілер мен тайпа көсемдері болған. Уйсүн мемлекеті бірнеше рулар мен тайпалардан құралған. Байлар мен кедейлер арасындағы айырмашылық та айқын болған. Байлар мыңдаған мал айдаса, кедейлер аз ғана малмен күн көрген.
Мәдениеті мен археологиялық мұралары
Уйсүн мәдениетінің өзіндік ерекшелігі бар. Археологтар Жетісу өңірінен көптеген қорымдар мен жерлеу орындарын тапқан. Олардың ішінде әйелдердің алтын әшекейлері, қола айналар, қару-жарақтар мен тұрмыстық заттар көп кездеседі.
Ең белгілі археологиялық табыстардың бірі – Алматы маңындағы Қарғалы шатқалынан табылған алтын диадема. Бұл сәндік бұйым Уйсүн шеберлерінің жоғары деңгейдегі зергерлік өнерін дәлелдейді.
Диадемада бейнеленген ою-өрнектер мен аң стиліндегі бейнелер сол дәуірдің дүниетанымы мен мифологиясын көрсетеді. Бұл заттар Уйсүн мәдениетінің Сақ және Қаңлы мәдениеттерімен тығыз байланыста болғанын дәлелдейді.
Көрші халықтармен қарым-қатынасы
Уйсүндер өз дәуірінде көрші халықтармен тығыз байланыста болған. Олар хуннулармен, қаңлылармен және қытайлармен дипломатиялық қатынастар орнатқан. Кейде бұл қатынастар бейбіт сауда түрінде болса, кейде соғыс пен қақтығыстарға ұласқан.
Қытай империясы Уйсүндермен одақ құрып, хуннуларға қарсы пайдаланған. Кейінірек Уйсүн билеушілері Қытаймен туыстық байланыс орнату мақсатында некелік қатынастар жасаған. Бұл – олардың саяси тұрғыдан мықты әрі ықпалды болғанын көрсетеді.
Уйсүндердің этникалық мұрасы
Уйсүндердің этникалық тегі мен олардың кейінгі халықтармен байланысы туралы әртүрлі пікірлер бар. Кейбір зерттеушілер оларды түркі тілдес халықтардың арғы аталарының бірі деп есептейді.
Уйсүндердің мәдени және тілдік белгілері кейінгі түркі тайпаларының, соның ішінде қазақ халқының құрамындағы үйсін ру-тайпалық бірлестігінің негізін қалаған деп саналады.
Қазіргі қазақ халқының Ұлы жүз құрамындағы Үйсін тайпасының атауы ежелгі Уйсүндерден қалған тарихи мұра екені күмәнсіз. Бұл – мыңдаған жылдар бұрын өмір сүрген халықтың іздері бүгінгі күнге дейін жеткенінің айғағы.
Уйсүндердің тұрмыс-тіршілігі
Уйсүндер малдың барлық түрін өсіргенімен, әсіресе жылқы мен қой ерекше орын алған. Олар жыл мезгіліне қарай жайылым ауыстырып отырған: жазда тауға, қыста жазыққа көшіп отырған.
Киімдері негізінен жүн мен теріден тігілген. Әйелдері сәндік бұйымдарға, алтын-күміс әшекейлерге әуес болған. Ер адамдар темірден жасалған найза, қылыш, садақ және жебе ұстаған.
Тамақтары да негізінен мал өнімдерінен болған: ет, қымыз, сүт, айран, май. Сонымен қатар, егіншілікпен айналысқан аймақтарда тары мен арпа егілген.
Діни сенімдері
Уйсүндердің діни наным-сенімдері табиғат күштеріне табынуға негізделген. Олар күн мен аспанды қасиетті санаған. Сонымен қатар ата-баба рухына табыну дәстүрі болған.
Жерлеу рәсімдерінде марқұммен бірге әшекейлер мен тұрмыстық заттар қойған. Бұл олардың о дүниеге деген сенімін көрсетеді. Кейбір қорымдардан табылған заттар олардың өмір мен өлім туралы түсініктерінің жоғары деңгейде болғанын дәлелдейді.
