Қазақ жазуының тарихы — Ежелгі түркіден қазіргі латын әліпбиіне дейін
Қазақ халқының бай рухани мәдениетінің ең маңызды салаларының бірі – жазу мен жазба мәдениетінің тарихы. Жазу – адамзат өркениетінің ең ұлы жетістіктерінің бірі. Ол ұлттың ойлау жүйесін, мәдени деңгейін, тарихи дамуын көрсетеді. Қазақ жазуының тарихы бірнеше мыңжылдықтарды қамтиды және түрлі дәуірлерде әртүрлі графикалық жүйелерге сүйеніп дамып отырды. Бұл — тек әріптердің ауысуы ғана емес, сонымен қатар, ұлттың рухани, мәдени және саяси тағдырымен тығыз байланысты күрделі тарихи процесс.
Қазақ жазуының қалыптасу тарихын шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады:
- Ежелгі түркі жазуы (V–X ғасырлар)
- Араб графикасына негізделген жазу дәуірі (X–XX ғасырлар басы)
- Латын графикасы кезеңі (1929–1940)
- Кирилл графикасы кезеңі (1940 жылдан бастап)
- Тәуелсіз Қазақстандағы латын графикасына көшу кезеңі (2017 жылдан қазіргі уақытқа дейін).
История казахской письменности
1. Ежелгі түркі жазуы және оның қазақ тіліне қатысы
Қазақ жазуының ең көне тамыры ежелгі түркі жазба мәдениетімен тікелей байланысты. Түркі халықтары V–VIII ғасырларда өздерінің төл жазуын — Орхон-Енисей немесе руна жазуын қолданған. Бұл жазу үлгілері Моңғолия жеріндегі Орхон өзені бойынан, сондай-ақ Сібір мен Алтай аймақтарынан табылған. Ең әйгілі ескерткіштер — Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк жазбалары.
Орхон жазуының алфавиті 38 таңбадан тұрады. Бұл таңбалар негізінен дауыссыз дыбыстарды белгілеп, сөз ішінде дауыстылардың орнын контекст арқылы анықтау тәсілі қолданылған. Осы жазу арқылы түркілер өз тарихын, батырлық жырларын, ел бірлігі мен ерлігін тасқа қашап жазып қалдырған.
Қазақ халқының арғы ата-бабалары да осы түркі мәдениетінің бір бөлігі болғандықтан, руна жазуы олардың мәдени дамуына да әсер етті. Кейбір ғалымдар қазіргі қазақ тіліндегі көптеген сөздердің дыбыстық жүйесі мен грамматикалық құрылымының көне түркі тілінен тікелей тарайтынын дәлелдеген.
Осы кезең қазақ жазба мәдениетінің алғашқы іргетасы қаланған дәуір болып саналады.
2. Араб жазуына негізделген қазақ жазуы (X–XX ғ. басы)
Ислам дінінің таралуымен бірге түркі халықтары, соның ішінде қазақ халқы да араб жазуын қолдана бастады. Бұл процесс шамамен X ғасырдан басталып, XX ғасырдың алғашқы онжылдығына дейін созылды.
Араб графикасына негізделген қазақ жазуының ерекшелігі — ол діни кітаптар мен әдеби шығармаларда, әкімшілік жазбаларда, оқу-ағарту саласында кеңінен қолданылды. Қожа Ахмет Ясауи, Сүлеймен Бақырғани, Рабғұзи сияқты ойшылдардың еңбектері осы жазумен жазылған.
Бірақ араб жазуының қазақ тіліне толық сай келмеуі біраз қиындық туғызды. Себебі араб алфавитінде қазақ тіліндегі кейбір дауысты дыбыстарды белгілеуге арналған әріптер жоқ еді. Осыған байланысты бір сөздің бірнеше нұсқада оқылуы мүмкін болатын.
XX ғасырдың басында қазақ зиялылары — Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Әлихан Бөкейхан сынды тұлғалар жазу мәселесін көтеріп, араб графикасын қазақ тіліне бейімдеуге үлкен еңбек сіңірді.
3. Ахмет Байтұрсынұлы және «төте жазу»
1912 жылы Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілінің табиғатына бейімделген жаңа жазу үлгісін жасап шығарды. Бұл жазу «төте жазу» деп аталды.
Байтұрсынұлы араб графикасын негізге ала отырып, қазақ тіліндегі 24 дыбыстың фонетикалық ерекшеліктерін нақты белгілейтін әріптер жүйесін енгізді. Ол әріптердің жазылуын жеңілдетіп, дауысты мен дауыссыз дыбыстарды айқын ажырату тәсілін ұсынды.
«Төте жазу» XX ғасырдың 1920-жылдарына дейін Қазақстанда және одан кейін де Қытай, Моңғолия, Ауғанстан, Ирандағы қазақ диаспоралары арасында кеңінен қолданылып келді. Қазіргі күнге дейін Қытай мен Моңғолия қазақтары сол жазуды пайдаланады.
Байтұрсынұлының жазу реформасы — қазақ тіл білімінің дамуында, әсіресе фонетика мен орфография саласында, аса маңызды кезең болды. Ол қазақ жазуын ұлттық тілдің табиғи заңдылықтарына жақындатты.
4. Латын графикасына көшу (1929–1940)
1929 жылы Кеңес өкіметінің шешімімен түркі тілдес халықтар үшін латын графикасына негізделген жаңа алфавит қабылданды. Бұл «Жаңа емле» немесе «Яналиф» деп аталды.
Латын жазуының енгізілуі сол кезеңдегі идеологиялық мақсаттармен де байланысты болды: ол ислам мәдениетінен алыстау және сауаттылықты арттыру құралы ретінде қарастырылды.
Латын графикасы қазақ тіліндегі дыбыстарды көрсетуге қолайлы болды. Қазақ тілінің 29 дыбысына сәйкес 29 әріп қабылданды. Бұл кезеңде мектептер мен газеттер, кітаптар түгел латын әріптерімен жарық көрді.
Алайда 1939 жылы КСРО-да саяси бағыт өзгеріп, барлық одақтас республикаларға кирилл графикасы енгізілді.
5. Кирилл жазуы кезеңі (1940 жылдан бастап)
1940 жылы қазақ тіліне негізделген кирилл әліпбиі ресми түрде қабылданды. Бұл алфавит 42 әріптен тұрды, оның ішінде қазақ тіліне тән 9 арнайы дыбыс (ә, ғ, қ, ң, ө, ұ, ү, һ, і) бар.
Кирилл графикасы қазақ халқының мәдени және ғылыми дамуына зор әсер етті. Осы жазумен сан мыңдаған кітаптар, ғылыми еңбектер, көркем шығармалар, газеттер мен журналдар жарық көрді.
Бірақ кирилл жазуы орыс тілінің ықпалын күшейтті. Қазақ тілінің фонетикалық табиғатына сай келмейтін әріптердің болуы жазуда да, тілдік сананың дамуында да қиындықтар туғызды.
Дегенмен бұл кезеңде қазақ халқының сауаттылығы артып, жазу мәдениеті кең өріс алды.
6. Тәуелсіздік және жаңа латын әліпбиіне көшу
1991 жылы Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ұлттық мәдениетті жаңғырту, тіл саясатын күшейту және қазақ тілінің халықаралық беделін арттыру мақсатында латын графикасына көшу мәселесі қайта көтеріле бастады.
2017 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың жарлығымен қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру туралы ресми шешім қабылданды.
Жаңа әліпби нұсқалары бірнеше рет талқыланып, қоғам мен лингвист мамандардың пікіріне сай 2021–2023 жылдары жетілдірілді. Соңғы нұсқада қазақ тілінің фонетикалық жүйесіне сай 31 әріп қабылданды.
Латын графикасына көшу — тек техникалық реформа емес, ол ұлттық сана мен тіл мәдениетін жаңғыртудың, қазақ тілін әлемдік кеңістікке шығарудың символы болып отыр.
7. Қазақ жазуының дамуына әсер еткен факторлар
Қазақ жазуының эволюциясы бірнеше негізгі факторлардың ықпалымен дамыды:
- Діни фактор – Ислам дінінің таралуы жазу мәдениетін қалыптастырды.
- Саяси фактор – Кеңестік саясат, тіл реформалары жазу бағыттарын өзгертті.
- Мәдени фактор – Ұлт зиялыларының ағартушылық қызметі ұлттық жазудың сапасын арттырды.
- Техникалық фактор – Баспа ісі, ақпараттық технологиялар жазу түрін жаңартуға әсер етті.
8. Қазақ жазуының ғылыми және мәдени маңызы
Жазу — ұлттың рухани коды. Қазақ жазуының тарихы — халықтың ойлау жүйесінің, мәдени жадтың, тілдік ерекшеліктің көрінісі.
Ежелгі руна жазуынан бастап қазіргі латын графикасына дейінгі жол — ұлттың тарихындағы мәдени сабақтастықтың дәлелі. Әрбір жазу кезеңі өз дәуірінің рухын, қоғамның идеологиялық бағытын, тіл мен мәдениеттің дамуын бейнелейді.
Бүгінгі таңда жаңа латын әліпбиіне көшу — қазақ тілінің заманауи технологиялық ортаға бейімделуіне мүмкіндік береді. Бұл — болашақ ұрпақтың ақпараттық кеңістікте еркін дамуына жол ашады.
