Қоқан хандығы және қазақтар: тарихи байланыс пен ықпал
Орталық Азияның XVIII–XIX ғасырлардағы саяси тарихында Қоқан хандығы ерекше орын алады. Бұл мемлекет аймақтың экономикалық, саяси және мәдени дамуына елеулі ықпал еткен. Қазақ халқының тағдыры да Қоқан хандығымен тығыз байланысты болды. Әсіресе, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірлері Қоқан билігінің тікелей ықпалында қалып, қазақ қоғамының саяси, әлеуметтік және рухани өмірінде жаңа құбылыстар туғызды.
Бұл мақалада Қоқан хандығының құрылу тарихы, оның саяси жүйесі, қазақ жерлеріне жүргізген ықпалы, қазақтармен қарым-қатынасы, соғыстары мен одақтары, сондай-ақ Ресей империясының араласуымен байланысты тарихи оқиғалар жан-жақты қарастырылады.
Кокандское ханство и казахи
1. Қоқан хандығының құрылу тарихы
Қоқан хандығы XVIII ғасырдың басында Ферғана аңғарында пайда болды. Оның негізін қалаған Шахрух би мен Әбдурахман би бастаған мин (миң) тайпасының көсемдері еді. 1709 жылы Шахрух би өзін тәуелсіз билеуші деп жариялап, Қоқан қаласын астана етті. Бұл кезеңде Бұхара мен Хиуа хандықтары әлсірей бастаған болатын. Сондықтан Қоқан хандығы Ферғанадағы шағын иеліктен біртіндеп күшейіп, өз билігін кеңейте түсті.
XVIII ғасырдың екінші жартысында Қоқан хандығының шекарасы едәуір ұлғайды. Әсіресе Нарбота би мен оның ұлы Әлім хан, Омар хан және Мадали ханның тұсында хандықтың ықпалы Жетісу, Ташкент, Түркістан, Шымкент, Әулиеата (қазіргі Тараз), Сайрам және Созақ сияқты қазақ қалаларына дейін жетті.
2. Қоқан билігінің күшеюі және қазақ жеріне енуі
Қоқан хандығының күшеюі XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басына тұспа-тұс келді. Бұл кезде қазақ қоғамы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» оқиғасынан кейінгі әлсіреген күйінде еді. Жоңғар шапқыншылығының салдары қазақтың оңтүстік аймақтарын әлсіретіп, билік құрылымын ыдыратты. Осындай жағдайда Қоқан хандығы оңтүстік өңірлерге ықпалын жүргізуге кірісті.
1798 жылы Қоқан билеушісі Әлім хан Ташкентті өзіне бағындырды. Осылайша, қазақтың оңтүстігіндегі сауда мен саясаттың маңызды орталығы Қоқанның қол астына өтті. Кейінірек Түркістан, Шымкент, Сайрам, Әулиеата және т.б. қалалар Қоқан билігіне бағындырылды.
Қоқан хандығының негізгі саяси мақсаты – Сырдария бойындағы қазақ тайпаларын өзіне бағынышты ету, салық салу және аймақтық үстемдік орнату болды.
3. Қазақтар мен Қоқан хандығының қарым-қатынасы
Қазақтар мен Қоқан хандығы арасындағы қатынастар күрделі әрі көпқырлы болды. Бір жағынан, Қоқан билеушілері қазақтармен сауда және діни байланыс орнатып, өз билігін ислам діні арқылы заңдастыруға тырысты. Екінші жағынан, хандық қазақ руларына әскери және әкімшілік бақылау орнатты.
Қоқан хандары қазақтарға зекет, хараж, ұшыр сияқты салықтар енгізді. Бұл жағдай халықтың наразылығын туғызды. Қоқан билігіне қарсы қазақтардың көтерілістері жиі орын алды.
Мысалы:
- Тентек төре бастаған көтеріліс (1821 ж.) — Ташкент пен Сырдария маңындағы қазақтар Қоқанның ауыр салықтарына қарсы көтерілді;
- Саржан Қасымұлының қозғалысы (1825–1836 жж.) — Орта жүз бен Ұлы жүз қазақтары Қоқан және Ресей отаршылдығына қарсы күресті;
- Кенесары Қасымұлының көтерілісі (1837–1847 жж.) — Кенесарының негізгі мақсаттарының бірі Қоқан бекіністерінен қазақ жерін азат ету болды.
4. Қоқанның әскери және әкімшілік саясаты
Қоқан хандығы қазақ жерлерінде өз билігін нығайту үшін бекіністер мен қамалдар салды. Бұл қамалдар әскери бақылау пункті ғана емес, саяси орталық рөлін де атқарды.
Қазақ жеріндегі негізгі Қоқан бекіністері:
- Ақмешіт (қазіргі Қызылорда)
- Жаңақорған
- Созақ
- Шымкент
- Түркістан
- Ташкент маңы
- Меркі, Әулиеата (Тараз)
Бұл қамалдар арқылы Қоқан билеушілері қазақ руларының қозғалысын қадағалап, салық жинап, өз әскерін орналастырды.
5. Қоқан хандығының діни және мәдени ықпалы
Қоқан хандығы ислам дінін мемлекеттік идеология ретінде қолданды. Қазақ даласына молдалар мен қазылар жіберіліп, медреселер мен мешіттер салынды. Бұл ислам дінінің оңтүстік өңірлерде терең орнығуына ықпал етті.
Қазақтар арасында Қоқан билігінің діни насихаты исламның сунниттік бағытын күшейтіп, шариғат нормаларының қоғам өміріне енуіне жол ашты. Сонымен қатар, Қоқанның мәдени әсері қазақтардың сәулет, киім, тұрмыс, сауда қатынастарында көрініс тапты.
Мысалы, Түркістан, Шымкент, Сайрам сияқты қалаларда Қоқан дәуірінде салынған мешіттер мен медреселер ислам мәдениетінің ізі ретінде сақталды.
6. Қазақтардың Қоқанға қарсы күресі
Қоқан билігінің қысымы мен салық саясаты қазақтардың наразылығын күшейтті. Әсіресе, малға салынатын алым, еңбекке мәжбүрлеу және жерге иелік ету құқығының шектелуі көтерілістердің тууына себеп болды.
6.1. Тентек төре көтерілісі (1821 жыл)
Бұл қозғалыс Ташкент төңірегіндегі қазақтар мен өзбектердің қатысуымен өтті. Себебі Қоқан билеушісі Әлім хан халықтан ауыр салық жинап, зорлық-зомбылықты күшейтті. Тентек төре бастаған көтеріліс бастапқыда табысты болды, бірақ кейін Қоқан әскері тарапынан басып-жаншылды.
6.2. Саржан Қасымұлының қозғалысы
Саржан Қасымұлының мақсаты – қазақ жерлерін Қоқан мен Ресей ықпалынан азат ету болатын. Ол Қоқан ханына да қарсы шықты, кейде уақытша одақ құрғанымен, кейін Қоқан билеушілері оны опасыздықпен өлтірді.
6.3. Кенесары Қасымұлының соғысы
Кенесары бастаған ұлт-азаттық қозғалыс Қоқан хандығына қарсы бағытталды. 1840-жылдары Кенесары әскері Түркістан, Созақ, Ақмешіт маңындағы Қоқан қамалдарын шабуылдап, біраз уақытқа дейін оларды азат етті. Бірақ Қоқан хандығының әскери күші басым болып, Кенесары оңтүстікке шегінуге мәжбүр болды.
7. Ресейдің араласуы және Қоқан ықпалының әлсіреуі
XIX ғасырдың екінші жартысында Ресей империясы Орталық Азияға белсенді түрде ене бастады. 1853 жылы Ресей әскері Қоқанның Ақмешіт бекінісін басып алып, оны Перовск деп атады. Бұл оқиға Қоқан билігінің әлсіреуінің басы болды.
1864–1865 жылдары Ресей Түркістан, Шымкент, Ташкент қалаларын өзіне қаратты. Осылайша, Қоқан хандығының қазақ жеріндегі ықпалы жойылды. 1876 жылы Қоқан хандығының өзі де Ресей империясының құрамына енгізіліп, оның орнына Ферғана облысы құрылды.
8. Қоқан хандығы мен қазақтардың экономикалық байланысы
Қоқан хандығы кезінде қазақтармен сауда байланысы дамыды. Қазақтар мал, жүн, тері, астық өнімдерін әкеліп, орнына Қоқаннан мата, қару-жарақ, тұрмыстық бұйымдар, шай және қант сияқты тауарлар алды.
Ташкент, Шымкент, Түркістан қалалары ірі сауда орталықтарына айналды. Сауда керуендері арқылы қазақ даласы мен Ферғана аңғары арасында тұрақты экономикалық байланыс орнады.
Бұның нәтижесінде қазақ қоғамында ақша айналымы, базар мәдениеті, қала өміріне бейімделу үрдісі күшейе түсті.
9. Қоқан хандығының қазақ қоғамына әсері
Қоқан билігі қазақ қоғамына түрлі жағынан әсер етті:
- Саяси тұрғыдан: Қазақ руларының тәуелсіз билігі әлсіреді, хандық жүйе ыдырады;
- Әлеуметтік тұрғыдан: Қоқан әкімшілігі халықты таптық тұрғыда бөлді, феодалдық қатынастарды күшейтті;
- Діни тұрғыдан: Ислам діні мен шариғат заңдары кеңінен таралды;
- Мәдени тұрғыдан: Қала мәдениеті, шығыс сәулеті, сауда қатынастары дамыды.
Сонымен қатар, Қоқан кезеңі қазақ халқының біртұтас ұлт ретінде бірігу процесін жеделдетті. Қоқан езгісі мен Ресей отаршылдығына қарсы күрес қазақ руларының ортақ мүддесін айқындап, ұлттық сана-сезімнің өсуіне әсер етті.
10. Қоқан хандығының құлауы және тарихи мұрасы
1876 жылы Ресей империясы Қоқан хандығын жойып, оның жерін Ферғана облысы ретінде өз құрамына қосты. Соңғы хан — Худаяр хан елден қашып, билік оның ұлы Насреддин ханға өтті. Бірақ ол да Ресей әскеріне қарсы тұра алмады.
Қоқан хандығының құлауы Орталық Азиядағы жаңа кезеңнің басталуын білдірді. Аймақта Ресей үстемдігі орнады, ал қазақ жері толықтай патша әкімшілігінің құрамына енді.
Дегенмен, Қоқан дәуірі қазақ халқының тарихында терең із қалдырды. Оның қалалары, мәдениеті, исламдық рухани ықпалы бүгінгі күнге дейін сақталған.
