Найман, Керей, Жалайыр тайпаларының тарихы
Қазақ халқының этникалық құрамын қалыптастырған ру-тайпалардың ішінде Найман, Керей және Жалайыр тайпаларының орны ерекше. Бұл үш тайпа ежелден Орталық Азияның кең байтақ даласында өмір сүріп, түркі және моңғол халықтарының тарихи дамуына үлкен ықпал еткен. Олар ортағасырлық кезеңде өз алдына жеке хандықтар мен ұлыстар құрып, саяси, экономикалық және мәдени тұрғыдан биік деңгейге жеткен.
Найман, Керей, Жалайыр тайпаларының тарихын зерттеу – қазақ халқының тамырын, шығу тегін және этникалық бірлігінің қалай қалыптасқанын түсінуге мүмкіндік береді. Бұл тайпалар бүгінде де қазақ халқының құрамындағы ірі этникалық топтардың бірі болып табылады.
Найман керей жалайыр
1. Найман тайпасының шығу тегі мен қалыптасуы
1.1. Ерте кезең және атауының мағынасы
«Найман» сөзі көне түркі тілінде «сегіз» деген мағынаны білдіреді. Бұл атау тайпаның бастапқыда сегіз рудан немесе ұлыстан құралғанын аңғартады. Тарихи деректер бойынша, Наймандар VIII–IX ғасырларда Орталық Азияның батыс Моңғолия мен Алтай өңірінде өмір сүрген.
Қытай жылнамаларында Найман тайпасы «Найма» немесе «Наймангу» деп аталады. Ал түркі шежірелерінде олар түркі тектес, Ұйғыр қағанатының құрамында болған халық ретінде көрсетіледі. Кейіннен Ұйғыр қағанаты құлаған соң, Наймандар дербес мемлекет құрып, IX–XII ғасырларда күшейді.
1.2. Найман мемлекеті
XII ғасырдың аяғына қарай Найман ұлысы күшті мемлекетке айналды. Оның билеушілері Білге хан, Инанч-Білге Бұқа хан, Таян хан және Күшілік хан сияқты әйгілі тұлғалар болды. Елдің орталығы Ертіс өзенінің бойы мен Орхон аймағында орналасқан.
Найман мемлекеті түркі дәстүріндегі билік жүйесін ұстанды. Олар Ұлы Далада әскери және саяси тұрғыдан Шыңғыс ханға дейінгі ең ірі күштердің бірі болды. Таян хан тұсында Найман мемлекеті Орта Азиядағы маңызды саяси ойыншыға айналды.
1.3. Шыңғыс хан дәуіріндегі наймандар
XII ғасырдың соңында Шыңғыс ханның билігі күшейген кезде, Наймандар оған қарсы тұрған ең ірі күштердің бірі болды. 1204 жылы Шыңғыс хан Таян хан бастаған найман әскерін талқандап, олардың мемлекеті құлады. Таян хан соғыста қаза тапты, ал ұлы Күшілік хан Қарақытай (Қидандар) еліне қашып барып, кейін сонда билікке келді.
Күшілік хан Қарақытай мемлекетін уақытша билегенімен, моңғолдардың қуатты жорықтарына төтеп бере алмай, 1218 жылы ұсталып, өлтірілді. Осыдан кейін Найман тайпасының бір бөлігі Жетісуға, Ертіс бойына, және кейін Қазақ даласына қоныс аударды.
1.4. Қазақ құрамындағы наймандар
Шыңғыс хан дәуірінен кейін Найман тайпасының көптеген рулары қазақ, қырғыз, өзбек және башқұрт халықтарының құрамына енді. Қазақ халқының ішінде Наймандар Орта жүздің ең ірі тайпаларының бірі болды.
Найманның ішкі ру құрамына: Матай, Садыр, Төртуыл, Бағаналы, Балталы, Қаракерей, Қытай, Көкжарлы, Терістаңбалы және тағы басқалар кіреді.
Найман тайпасы қазақ тарихында батырлығымен, шешендігімен және білімдарлығымен ерекшеленген. Мысалы, Қаракерей Қабанбай батыр, Бердіқожа батыр, Мәмбетай сияқты тұлғалар халық жадында ерекше орын алған.
2. Керей тайпасы
2.1. Керейлердің шығу тегі
Керейлер – қазақ халқының этникалық негізін құраған көне түркі тектес тайпалардың бірі. Олардың атауы кейбір деректерде «керейт», «хэрэйд» түрінде кездеседі. Керейлер туралы алғашқы мәліметтер VIII ғасырдағы көне түркі жазбаларында да ұшырасады.
Тарихи деректерге сүйенсек, Керейлер алғашында Орхон, Селенга және Тола өзендерінің бойын мекендеген. Олар да Наймандар сияқты Ұйғыр қағанатының құрамында болған.
2.2. Керей мемлекеті және Торы хан
XII ғасырда Керейлер өз алдына жеке мемлекет құрды. Олардың ең әйгілі билеушісі – Торы хан немесе Тоғырыл хан (қытайша деректерде Ван хан деп аталады). Ол Жамұқа және Шыңғыс ханмен одақтас та, қарсылас та болған тарихи тұлға.
Керей мемлекетінің орталығы қазіргі Моңғолияның Хангай, Орхон аймақтарында орналасқан. Елдің экономикасы негізінен мал шаруашылығына сүйенді, ал саяси құрылымы түркі дәстүрлерін сақтады.
Торы хан ұзақ жылдар бойы Моңғол даласында ең беделді билеушілердің бірі болды. Алайда кейін ол мен Шыңғыс хан арасындағы одақ бұзылып, 1203 жылы Керей елі моңғолдардың қолынан жеңіліске ұшырады.
2.3. Керейлердің кейінгі тағдыры
Керей ұлысы жеңілгеннен кейін тайпаның бір бөлігі Ертіс пен Есіл бойына, бір бөлігі Алтай мен Тарбағатайға, ал кейбір топтары Жетісу мен Қазақстанның орталық аймақтарына қоныс аударды.
Қазақ халқының қалыптасу кезеңінде Керей тайпасы Орта жүз құрамына енді. Қазақ шежіресінде Керейдің негізгі руларын: Абақ керей, Ашамайлы керей, Ителі, Жастабан, Сыбан, Қарақас, Шеруші, Құттық, Жәнтекей, Қарақойлы деп атайды.
2.4. Қазақ тарихындағы керейлердің рөлі
Керейлер қазақ тарихында ел қорғаған батырларымен, дана билерімен және рухани көсемдерімен белгілі. Абақ Керейдің ұлы тұлғаларының бірі – Қожаберген жырау, Абылай ханның серігі Жәнібек батыр, кейінгі дәуірде Оспан батыр, Көкен Шәкеұлы сияқты ерлер халық жадында сақталған.
3. Жалайыр тайпасы
3.1. Шығу тегі мен ерте тарихы
Жалайырлар – қазақ халқының құрамындағы ежелгі тайпалардың бірі. Олардың шығу тегі туралы тарихи деректерде түрлі көзқарастар бар. Кейбір зерттеушілер Жалайырларды түркі тектес десе, енді біреулері оларды моңғол текті деп есептейді. Дегенмен көпшілік ғалымдар Жалайырлардың түбі көне түркілермен байланысты деген пікірге тоқтайды.
Жалайырлар ертеден Селенга, Орхон, Хангай таулары мен Қарақорым маңында өмір сүрген. Қытай және парсы жылнамаларында олар XI–XII ғасырларда күшті ұлыс ретінде сипатталады.
3.2. Жалайырлар мен Шыңғыс хан дәуірі
Жалайыр тайпасы Шыңғыс хан билікке келген тұста оның ең сенімді серіктестерінің бірі болды. Жалайыр тайпасынан шыққан әйгілі тұлға – Мұқали ноян. Ол Шыңғыс ханның төрт ұлы әмірінің бірі болған және Қытайды бағындыру жорықтарын басқарған.
Мұқали ноян кейін Шыңғыс ханның ұрпақтарына адал қызмет етіп, Қытайдың солтүстігіндегі аймақтарға билеуші болып тағайындалды. Оның ұрпақтары Юань әулетінің кезеңінде де жоғары лауазым иелері болған.
3.3. Жалайырлардың қазақ құрамына енуі
Моңғол империясы ыдыраған соң, Жалайыр тайпасы біртіндеп өз алдына дербестеніп, XIII–XIV ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан аумағына қоныс аудара бастады. Олар Жетісу, Сыр бойы, Балқаш маңы және Шуға дейінгі аймақтарға орнықты.
Қазақ халқының этникалық қалыптасуы кезінде Жалайыр тайпасы Ұлы жүз құрамына енді. Олардың негізгі рулары: Шуманақ, Сиыршы, Қарашапан, Екей, Қараш, Мырза, Байшегір және тағы басқалар.
3.4. Жалайырлар мәдениеті мен тұлғалары
Жалайырлар өздерінің мәдениетімен және білімге құштарлығымен ерекшеленген. Бұл тайпадан шыққан әйгілі ғалым – Рашид ад-Диннің кеңесшісі болған тарихшы Қадырғали Жалайыри. Оның «Жамиғат-тауарих» және «Жылнамалар жинағы» еңбектері түркі және қазақ тарихының аса құнды дерек көзі саналады.
Сондай-ақ Жалайыр тайпасынан Абылай ханның дәуірінде өмір сүрген Қанжығалы Бөгенбай батырдың серігі Байғозы батыр, XIX ғасырдағы би, шешен Сүйінбай Аронұлы сияқты тұлғалар шыққан.
4. Найман, Керей, Жалайыр тайпаларының өзара байланысы
Бұл үш тайпа – түркілік тамырдан өрбіген, мәдениеті мен тілі ұқсас халықтар. Ортағасырларда олар бір-бірімен көршілес өмір сүріп, кейде одақтас, кейде бәсекелес болған.
Найман мен Керей ұлыстарының моңғол дәуіріне дейінгі тарихы ұқсас: екеуі де Ұйғыр қағанатының мұрагерлері саналады. Жалайырлар да сол өңірлерде өмір сүріп, түркілік мәдениетке терең бойлаған.
Олардың барлығы қазақ халқының қалыптасуында маңызды рөл атқарды. XVI–XVII ғасырларда Қазақ хандығының нығаюына, елдің бірлігі мен тұтастығын сақтауға Найман, Керей, Жалайыр рулары белсенді түрде қатысты.
5. Тайпалардың қазіргі кездегі таралуы
Қазіргі Қазақстанда бұл үш тайпа да кең тараған.
- Наймандар – негізінен Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды, Семей, Алматы облыстарында, сондай-ақ Жетісу мен Сыр өңірінде тұрады.
- Керейлер – Солтүстік және Шығыс Қазақстанда, әсіресе Шыңжаң мен Моңғолиядағы қазақтар арасында көп.
- Жалайырлар – Алматы, Жетісу, Түркістан облыстарында, Талдықорған, Қаратау маңында жиі кездеседі.
Бұл тайпалар қазіргі қазақ қоғамында мәдени, рухани және қоғамдық тұрғыдан белсенді рөл атқарады. Олардың арасынан мемлекет қайраткерлері, ғалымдар, өнер адамдары мен жазушылар көптеп шыққан.
6. Мәдени және рухани мұра
Найман, Керей және Жалайыр тайпаларының мәдениеті бай әрі өзіндік ерекшелігі бар. Олардың фольклорында батырлық жырлар, ертегілер, шешендік сөздер мол.
- Наймандарда – Қабанбай батыр, Ер Қосай, Қызай ана туралы аңыздар кең тараған.
- Керейлерде – Қожаберген жыраудың «Елім-ай» жыры, Оспан батыр ерліктері халық жадында сақталған.
- Жалайырларда – Қадырғали Жалайыри еңбектері мен Сүйінбайдың өлеңдері ерекше орын алады.
Музыка мен ауыз әдебиетте бұл тайпалар өз үлесін қосып, қазақ мәдениетінің тұтастығын қалыптастырды.
