Шыңғыс хан жорықтары — Моңғол империясының ұлы жаулаушылық тарихы
Шыңғыс хан — адамзат тарихындағы ең ұлы жаулаушылардың бірі, Азия мен Еуропаның тағдырын өзгерткен тарихи тұлға. Оның есімімен байланысты ұлы жорықтар XIII ғасырдың әлемдік геосаяси картасын түбегейлі өзгертті. Ол құрған Моңғол империясы — тарихтағы ең үлкен құрлықтық империя болды. Шыңғыс ханның жорықтары тек соғыс пен жаулап алу ғана емес, сонымен қатар, мәдени, сауда, дипломатиялық және өркениеттік өзгерістерге де әсер етті.
Бұл мақалада Шыңғыс ханның өмір жолына, оның әскери жорықтарының кезең-кезеңіне, қолданған соғыс тактикасына, жаулап алған аймақтарына және олардың нәтижесіне жан-жақты тоқталамыз.
Шыңғыс хан жорықтары
I. Шыңғыс ханның балалық шағы мен билікке келуі
Шыңғыс ханның шын есімі — Темүжин. Ол шамамен 1162 жылы Онон өзенінің бойында дүниеге келген. Әкесі — Есугей батыр, Боржигин руының беделді көсемдерінің бірі болған. Темүжиннің балалық шағы қиыншылыққа толы еді. Әкесі татарлармен соғыста уланғаннан кейін, отбасы руластарының қолдауынан айырылып, аштық пен жоқшылыққа тап болды.
Алайда Темүжин бала кезінен-ақ ерекше мінезі, табандылығы және ұйымдастырушылық қабілетімен көзге түсті. Ол біртіндеп түрлі моңғол және түркі руларының қолдауына ие болып, олардың басын қосты. 1206 жылы Онон өзенінің бойында өткен ұлы құрылтайда Темүжинді бүкіл моңғолдың ұлы ханы деп жариялап, оған “Шыңғыс хан” атағы берілді. Бұл оқиға Моңғол мемлекеттілігінің негізі болды.
II. Шыңғыс хан мемлекетінің құрылымы мен әскери жүйесі
Шыңғыс хан билікке келген соң ел ішінде тәртіп орнатты. Ол тайпалық бытыраңқылықты жойып, қатаң орталықтандырылған әскери мемлекет құрды. Моңғол қоғамы ондық жүйе бойынша бөлінді:
- 10 адам – арбан,
- 100 адам – жузен,
- 1000 адам – минган,
- 10 000 адам – түмен.
Мұндай жүйе Шыңғыс ханға әскерді жылдам ұйымдастырып, кез келген бағытта соғыс жүргізуге мүмкіндік берді.
Сонымен қатар, ол “Ұлы Яса” деп аталатын заңдар жинағын енгізді. Бұл заң тәртіпті, жауапкершілікті және адалдықты талап етті. Шыңғыс хан өз әскерінде қатаң тәртіп орнатып, сатқындық пен ұрлық үшін өлім жазасын белгіледі.
III. Шыңғыс ханның алғашқы жорықтары
1. Татарлар мен меркіттерге қарсы соғыс
Шыңғыс хан ең алдымен өз елі мен маңындағы руларды бағындыруға кірісті. 1190-жылдардың соңында ол татарларға, тайчұдтарға және меркіттерге қарсы жорықтар жасады. Бұл жорықтар оның билігін нығайтып, Моңғолия аумағын біріктіруге жол ашты.
2. Найман мен керей мемлекеттерін бағындыру
1203 жылы Шыңғыс хан Керей хандығын, 1204 жылы Найман хандығын талқандады. Бұл екі ірі түркі-монғол мемлекетінің күйреуі Моңғолиядағы билікті толықтай Шыңғыс ханның қолына шоғырландырды. Осылайша, ол Еуразия даласының бас ханына айналды.
IV. Орталық Азия мен Қытайға жорықтар
1. Танғұт мемлекеті (Си Ся) жорығы
1207 жылы Шыңғыс хан Батыс Қытайдағы Си Ся (Танғұт) мемлекетін бағындыру жорығын бастады. Бұл мемлекет Жібек жолының маңызды бөлігіне бақылау жасап отырған. 1210 жылы Танғұт билеушісі Моңғолдарға бағынып, алым-салық төлей бастады.
2. Цзинь (Алтын) әулетіне қарсы жорық
1211 жылы Шыңғыс хан Цзинь империясына (Солтүстік Қытай) жорық жасады. Бұл соғыс жеті жылға созылып, 1215 жылы моңғолдар Пекин қаласын (сол кездегі Чжунду) басып алды. Бұл жеңіс Шыңғыс ханның әлемдік деңгейдегі билеушіге айналғанын көрсетті.
V. Орталық Азияға жорық (1218–1223 жж.)
1. Хорезмшах мемлекетімен қақтығыс
1218 жылы Шыңғыс ханның елшілері мен көпестері Хорезмшах билеушісі Мұхаммедке жіберілген еді. Алайда, Отырар қаласының әмірі Иналшық елшілерді өлтірді. Бұл оқиға соғыстың басталуына себеп болды.
1219 жылы Шыңғыс хан 200 мыңдық әскермен Хорезмге басып кірді.
Моңғолдар Отырар, Сығанақ, Үргеніш, Самарқанд, Бұхара сияқты ірі қалаларды алды. Қаланы алған соң Шыңғыс хан тәртіп орнатуға тырысқанымен, кейбір қалаларда қарсыласу болғандықтан, олар толықтай қиратылды.
2. Орта Азияның тағдыры
Бұл жорықтың нәтижесінде Хорезмшах мемлекеті толық күйреді. Орталық Азия Моңғол империясының құрамына өтті. Осы аймақ арқылы Шыңғыс ханның әскері Иран мен Кавказ бағыттарына жол ашты.
VI. Кавказ және Қыпшақ даласына жорық
1220 жылы моңғолдардың бір бөлігі (Жебе мен Сүбедей батырдың басқаруымен) Каспий теңізін айналып өтіп, Кавказ және Қыпшақ даласы арқылы жорық жасады. Олар алдымен Грузия мен Әзербайжан жерін жаулап, кейін Қыпшақ, Алтын Орда аймағына дейін жетті.
1. Дешті Қыпшақ пен Еділ бойындағы шайқастар
1223 жылы моңғолдар Калка өзенінде орыс және қыпшақ біріккен әскерін жеңді. Бұл Еуразия даласындағы моңғол үстемдігінің басталғанын көрсетті. Осы жорықтар кейінгі Бату ханның Батысқа жасаған экспедицияларының негізін қалады.
VII. Қытайды толық жаулап алу
1226 жылы Шыңғыс хан Танғұт еліне қайтадан жорық жасады. Бұл жолы ол мемлекетті толығымен талқандады.
Сол жылы Шыңғыс хан ауыр науқасқа шалдығып, 1227 жылы қайтыс болды. Бірақ оның әскері Қытай мен Орталық Азиядағы билікті толық сақтап қалды.
Оның ұлдары мен немерелері (Огедей, Құбылай, Бату) империяны кеңейтіп, Қытайдың барлық аумағын, Иранды, Кавказды, Шығыс Еуропаны бағындырды.
VIII. Шыңғыс хан жорықтарының тактикасы мен стратегиясы
Шыңғыс хан әскери өнерде ерекше жүйе қалыптастырды. Оның соғыс тәсілдерінің негізі:
- Жоғары тәртіп пен ұйымдасу – Әр жауынгер өз орнын білді.
- Барлау мен шпиондық жүйе – Шабуыл алдында қарсылас елге тыңшылар жіберілді.
- Жалған шегіну тактикасы – Моңғолдар кейде жеңілгендей болып, жауды қууға итермелейтін, кейін айналып келіп қоршайтын.
- Қоршау және психологиялық соғыс – Қалаларды қоршап, тұрғындардың рухын түсіретін амалдар қолданды.
- Жылдам қимыл мен тәртіп – Әскердің мобильдігі өте жоғары болды, бір күнде 70–100 км қашықтықты жүріп өтетін.
IX. Шыңғыс хан жорықтарының тарихи маңызы
Шыңғыс ханның жорықтары тарихта терең із қалдырды.
Оның салдары тек саяси шекараларды ғана емес, бүкіл өркениетті өзгертті.
1. Геосаяси өзгерістер
- Азия мен Еуропада жаңа мемлекеттер пайда болды (мысалы, Алтын Орда, Шағатай ұлысы, Құбылай хандығы).
- Ескі мемлекеттер (Қидандар, Хорезмшах, Алтын әулеті) жойылды.
2. Экономикалық және мәдени ықпал
- Ұлы Жібек жолы моңғолдар бақылауында қауіпсіз бола түсті.
- Сауда, дипломатия және мәдени алмасу артты.
- Шыңғыс хан пошта және байланыс жүйесін дамытты.
3. Әскери жаңалықтар
- Жеңіл атты әскердің, садақшылардың және барлау жүйесінің рөлі артты.
- Соғыс технологиясы (қамал бұзу, сигнал жүйесі) жетілдірілді.
X. Шыңғыс ханның мұрасы
Шыңғыс хан қайтыс болған соң оның империясы төрт ұлы ұлысқа бөлінді:
- Жошы ұлысы – (Алтын Орда, кейін Қазақ хандығының негізі осы аймақтан шыққан)
- Шағатай ұлысы – Орта Азияда
- Огедей ұлысы – Батыс Моңғолия мен Алтайда
- Төле ұлысы – Қытай мен Моңғолияның шығысында.
Шыңғыс ханның ұрпақтары бірнеше ғасыр бойы Азияның саяси сахнасында үстемдік етті. Оның ұлы Құбылай Қытайда Юань әулетін құрды, ал немересі Бату Еуропаға дейін жорықтар жүргізді.
