Шыңғыс хан жорықтары – тарихтағы ең ұлы жаулаушының әлемді бағындыру жолы
Шыңғыс хан (нақты аты – Темүжин, шамамен 1162–1227 жж.) — адамзат тарихындағы ең ұлы жаулаушылардың бірі. Ол XIII ғасырдың басында Азия мен Еуропаның үлкен бөлігін бағындырып, орасан зор Моңғол империясын құрды. Оның жорықтары тек әскери тұрғыдан ғана емес, саяси, мәдени және экономикалық тұрғыдан да әлем тарихына үлкен әсер етті. Шыңғыс ханның әскери дарыны, ұйымдастырушылық қабілеті және қатал тәртіп орнатуы арқылы Моңғолиядан бастап Қытай, Орта Азия, Иран, Кавказ, Русь және Шығыс Еуропаға дейінгі кең аумақ біртұтас билікке бағынды.
Шыңғыс хан жорықтары
1. Шыңғыс ханның билікке келу жолы
Темүжиннің билікке келу жолы оңай болған жоқ. Ол жас кезінде тайпалар арасындағы алауыздықтың, соғыстар мен сатқындықтардың куәсі болды. Темүжиннің әкесі Есугей батыр татарлар қолынан қаза тапқан соң, оның отбасы ауыр күйге түсті. Алайда Темүжин ержете келе ақылдылығы мен батырлығымен көзге түсіп, өзіне сенімді серіктер жинай бастады.
1206 жылы Онон өзенінің бойында өткен ұлы құрылтайда Темүжин Моңғолдардың ұлы ханы болып жарияланып, «Шыңғыс хан» деген атақ алды. Осы оқиғадан кейін ол бүкіл моңғол тайпаларын бір ту астына біріктіріп, Моңғол империясының негізін қалады. Бұл — болашақтағы жорықтардың бастамасы еді.
2. Моңғол әскерінің құрылымы мен ерекшеліктері
Шыңғыс хан әскерін ұйымдастыруда ерекше жүйе енгізді. Әскер 10, 100, 1000 және 10 000 адамнан тұратын бөлімшелерге бөлінді. Бұл жүйе «ондық жүйе» деп аталды. Әрбір ондықтың басшысы қатаң жауапкершілікте болды.
Моңғол әскері тәртіпті, төзімді және жылдам қозғалысымен ерекшеленді. Олар дала жағдайында өмір сүріп, кез келген ауа райына бейімделе алды. Әскердің басты күші атты әскер еді — олар жеңіл және ауыр қаруланған жауынгерлерден тұрды.
Моңғолдар соғыс кезінде шапшаңдық пен алдауды басты стратегия ретінде қолданды. Қолбасшылар қарсыласын шатастыру, жалған шегіну, айнала соққы беру сияқты тактикаларды жиі пайдаланды. Бұл тәсілдер көптеген мемлекеттердің әскерін тосыннан жеңуге мүмкіндік берді.
3. Қытайға жорықтар (1209–1215 жж.)
Шыңғыс ханның алғашқы ірі жорығы Қытайға бағытталды. Сол кезде Қытай бірнеше мемлекетке бөлінген еді: солтүстікте Си Ся, орталықта Цзинь (Алтын) мемлекеті, ал оңтүстікте Сун әулеті билік жүргізді.
1209 жылы Шыңғыс хан Си Ся мемлекетіне жорық жасап, оларды өзіне тәуелді етті. 1211 жылы ол Цзинь мемлекетіне қарсы соғыс бастады. 1215 жылы моңғолдар Цзинь әулетінің астанасы — Чжунду (қазіргі Бейжің) қаласын алды. Осылайша Шыңғыс хан Қытайдың солтүстігін толық бағындырды.
Қытай жорығы Шыңғыс ханға үлкен байлық, сонымен қатар алдыңғы қатарлы соғыс техникасын (катапульта, қамал бұзғыш машиналар) үйренуге мүмкіндік берді. Бұл кейінгі Орта Азия мен Еуропа жорықтарында үлкен рөл атқарды.
4. Орталық Азия мен Хорезмге жорықтар (1218–1221 жж.)
Қытайдан кейін Шыңғыс ханның назары батысқа – бай және стратегиялық маңызы зор Орта Азияға ауды. Бұл өңірде сол кезде қуатты Хорезм шах мемлекеті өмір сүріп жатқан еді.
1218 жылы Шыңғыс хан Хорезммен сауда қатынастарын орнату мақсатында Отырар қаласына керуен жібереді. Алайда Хорезмнің Отырар уәлияты Иналшық Қайыр хан керуенді тыңшылар деп айыптап, оларды өлтіртеді. Бұл оқиға Шыңғыс ханды қатты ашуландырды және Хорезмге қарсы соғыстың басталуына себеп болды.
1219 жылы моңғол әскері Сырдария бойына басып кірді. Отырар, Сығанақ, Ашнас, Үргеніш, Бұхара, Самарқан сияқты ірі қалалар ұзақ қоршаулардан кейін алынды. Бұл соғыс өте қатігез сипатта өтті – моңғолдар қалаларды тонап, тұрғындарды қырғынға ұшыратты.
1221 жылға қарай бүкіл Хорезм мемлекеті толығымен күйреді. Шыңғыс ханның ұлдары мен қолбасшылары бұл өңірді басқаруға тағайындалды. Осылайша Орта Азия мен қазіргі Қазақстан жері Моңғол империясының құрамына енді.
5. Кавказ және Иран жорықтары (1220–1223 жж.)
Хорезмді жеңгеннен кейін Шыңғыс ханның әскері екі бағытқа бөлінді: бір бөлігі — Оңтүстікке, Иран мен Кавказға қарай, екінші бөлігі — Солтүстікке, Қара теңіз маңына қарай жылжыды.
1220–1223 жылдары моңғол әскерлері қазіргі Иран, Әзербайжан, Грузия және Армения жерлерін басып өтті. Олар 1223 жылы Кавказ арқылы өтіп, Дербенттен шығып, Қыпшақ даласына енді.
Киев Русімен шектес аймақта моңғолдар алғаш рет еуропалық әскери күштермен бетпе-бет келді. 1223 жылы Калка өзені бойында болған шайқаста моңғолдар орыс-қыпшақ біріккен әскерін толық талқандады. Бұл жеңіс Еуропа елдерін үрейге салды және моңғолдардың келешектегі батыс жорығының негізін қалады.
6. Шыңғыс ханның соңғы жылдары
Шыңғыс хан өмірінің соңғы жылдарын негізінен Қытайдың оңтүстігіндегі Сун әулетіне қарсы жорықтарды жоспарлауға арнады. 1227 жылы батыс Қытайға бағытталған Си Ся жорығы кезінде ол ауыр жарақат алып, қайтыс болды.
Шыңғыс ханның денесі туған жері – Моңғолиядағы Хэнтэй тауларының маңына жасырын түрде жерленген делінеді. Оның жерленген жері әлі күнге дейін құпия болып қала берді.
7. Шыңғыс ханнан кейінгі жорықтар
Шыңғыс ханның өлімінен кейін оның ұлдары мен немерелері жорықтарды жалғастырды. Үлкен ұлы Жошының ұрпағы Бату хан бастаған әскерлер 1236–1242 жылдары Батысқа жорық жасап, Еділ бойы, Русь және Шығыс Еуропаны бағындырды. Бұл жорық тарихта Батыс жорығы немесе Еуропа жорығы деп аталады.
Моңғол империясы төрт үлкен ұлысқа бөлінді:
- Жошы ұлысы – қазіргі Қазақстан мен Ресейдің оңтүстігі.
- Шағатай ұлысы – Орта Азия мен Жетісу өңірі.
- Үгедей ұлысы – Моңғолия мен Батыс Қытай.
- Толы ұлысы – Оңтүстік Қытай мен Тибет аймағы.
Осы ұлыстар кейінірек жеке хандықтарға айналып, Азияның саяси картасын түбегейлі өзгертті.
8. Шыңғыс хан жорықтарының салдары
Шыңғыс ханның жорықтары тарихта екі түрлі көзқараспен бағаланады. Бір жағынан, олар үлкен қырғын мен қиратуларға әкелді: миллиондаған адам қаза тапты, қалалар мен мәдени ескерткіштер жойылды. Екінші жағынан, Моңғол империясының құрылуы арқылы Шығыс пен Батыс арасындағы байланыстар күшейіп, Жібек жолы қайта жанданды.
Моңғол билігі кезінде халықаралық сауда мен дипломатия кең өріс алды. Біртұтас империя шеңберінде жолдар мен сауда бағыттары қауіпсіз болды, пошта байланысы дамыды, мәдени алмасу күшейді.
Сонымен қатар, Шыңғыс хан енгізген заңдар жинағы – «Ұлы Жасақ» империядағы тәртіп пен әділдіктің кепілі болды. Бұл заңдар ұлтқа, дінге, әлеуметтік жағдайға қарамастан баршаға ортақ ережелер орнатты.
9. Шыңғыс ханның тұлғалық бейнесі
Шыңғыс хан тек жаулаушы ғана емес, терең ойлы саясаткер және стратег болды. Ол мемлекетті басқаруда орталықтандыру принципін ұстанып, тайпалық бөлінушілікті жойды. Әскер мен билік жүйесінде қабілет пен адалдық басты орын алды.
Ол дінге төзімді саясат жүргізді — буддизм, ислам, христиан діндерінің өкілдеріне қысым көрсеткен жоқ. Бұл саясат Моңғол империясының көпұлтты және көпдінді қоғам ретінде тұрақты болуына мүмкіндік берді.
Шыңғыс ханның есімі ғасырлар бойы көптеген аңыздарға арқау болды. Біреулер оны жауыз басқыншы десе, енді біреулер оны ұлы реформатор және мемлекет құрушы деп бағалайды. Бірақ бәрі де оның адамзат тарихындағы рөлін жоққа шығара алмайды.
10. Шыңғыс хан және қазақ жері
Шыңғыс хан жорықтары қазақ жерінің тарихында да терең із қалдырды. 1219–1221 жылдардағы Хорезм жорығы кезінде Сырдария бойындағы қалалар – Отырар, Сығанақ, Ясы (Түркістан), Баласағұн сияқты орталықтар қатты зардап шекті.
Алайда кейінірек Шыңғыс ханның ұлы Жошы хан иелік еткен ұлыс қазіргі Қазақстан жерінде қалыптасып, кейін Алтын Орда мемлекетінің негізін қалады. Бұл мемлекет қазақ халқының этникалық және саяси қалыптасуында үлкен рөл атқарды.
Сондықтан Шыңғыс ханның жорықтарын қазақ тарихынан бөліп қарастыру мүмкін емес. Олар қазақ мемлекеттілігінің алғышарттарын қалыптастырған маңызды кезең болды.
