Шыңғысханның 1211-1215 жылдары жаулап алған жері
Кіріспе: Ұлы жорықтың басталуы
1211 жыл. Еуразия даласында дауыл көтерілді. Ұлы Моңғол ханы Темүжин – тарихқа Шыңғысхан деген атпен енген қаһарлы билеуші – алғаш рет көршілес мемлекеттерге үлкен жорық бастайды. Бұл жылдар әлемдік тарихтағы шешуші кезеңдердің бірі болды. Себебі дәл осы кезде Солтүстік Қытайдағы бай әрі қуатты Цзинь империясы моңғолдардың соққысына тап болып, бірнеше жылдың ішінде күйзеліске ұшырады.
1211–1215 жылдар аралығында Шыңғысханның әскері жүздеген қаланы бағындырды, Қытайдың астанасы Чжунду (қазіргі Бейжің) қоршауға алынып, ақыры құлады. Бұл жеңістер тек Қытай тарихын емес, күллі Азия мен Еуропаның болашағын өзгертті.
Мақаланың мақсаты – осы қысқа мерзімде орын алған алып тарихи өзгерістерді түсінікті әрі қызықты түрде баяндап, Шыңғысханның жорықтарының мәнін ашу.
1-бөлім: Шыңғысхан билігінің қалыптасуы
Шыңғысханның Қытайға жасаған алғашқы жорықтарын түсіну үшін оның қалай хан болғанын білу қажет.
Темүжиннен Шыңғысханға дейін
Темүжин 1162 жылы туған. Жастайынан қиындық көрген: әкесі Ертеңбілді (Есугей баһадүр) уланғаннан кейін, отбасы рулық қолдаудан айырылып, далада жалғыз қалды. Бірақ Темүжиннің табандылығы мен әскери дарыны оны біртіндеп биікке көтерді.
1206 жылы Ұлы құрылтайда Темүжинді бүкіл моңғол тайпалары «Шыңғысхан» деп хан көтерді. Бұл оқиға жаңа дәуірдің бастауы болды.
Әскер реформасы
Шыңғысхан өз империясын құру үшін ең алдымен әскери жүйені түбегейлі өзгертті. Ол әскерді ондық жүйемен ұйымдастырды:
- 10 әскер – «арбан»
- 100 әскер – «жүздік»
- 1000 әскер – «мыңдық»
- 10 000 әскер – «түмен»
Бұл жүйе әскерді жылдам әрі тәртіпті етті. Әрбір сарбаз жеке тайпасына емес, Шыңғысханға адал болуға міндеттелді.
Саяси одақтар мен дайындық
Қытайға шабуыл алдында Шыңғысхан көршілес ұйғырлармен, кидандармен одақ құрды. Бұл оған мәдени-әкімшілік тәжірибе әкелді және Қытайды жаулау үшін маңызды серіктестер пайда болды.
2-бөлім: 1211 жылғы жорық – Цзинь әулетіне қарсы соғыстың басталуы
1211 жылға қарай Солтүстік Қытайда билік құрған Цзинь әулеті аса бай, қуатты мемлекет болатын. Оның қалалары мықты қамалдармен қоршалған, халқы миллиондап саналды, ал жері Ұлы Қытай қорғанынан бастап Сарыөзенге дейін созылды. Бірақ бұл империяның іргесі әлсіреп, билік басында жемқорлық күшейді, әскерінің жауынгерлік рухы төмендеді.
Шыңғысхан үшін Цзинь империясы әрі мүмкіндік, әрі қауіп еді. Өйткені кезінде олар моңғолдарды өзіне бағынышты халық ретінде көріп, салық төлеткен. Сондықтан жорық бір жағынан кек алу болса, екінші жағынан байлық пен жаңа жерлерге жол ашу еді.
Жорықтың басталуы
1211 жылдың көктемінде Шыңғысхан 100–120 мың шамасында үлкен әскер жинады. Ондық жүйемен ұйымдасқан тәртіпті атты әскер Гоби шөлін кесіп өтіп, кенеттен Цзинь шекарасына басып кірді.
Алғашқы ірі шайқастардың бірі Нанькоу шатқалында өтті. Бұл – тау арасындағы тар өткел, солтүстіктен Қытайдың жүрегіне кіретін негізгі жол еді. Моңғолдар тактикалық шеберлігін қолданып, шатқалды қорғаған қалың қолды талқандады. Осыдан кейін Солтүстік Қытайдың қақпасы ашылды.
3-бөлім: 1212–1213 жылдардағы ірі жеңістер
Нанькоу шатқалынан кейін моңғолдардың жолы ашылды. 1212–1213 жылдары олар Цзинь империясының солтүстік аймақтарына жүйелі түрде кіріп, бекіністер мен қалаларды бірінен соң бірін алды.
Стратегиялық қалалар
- Шаньси мен Хэбэй өңіріндегі ірі қалалар моңғолдардың қолына өтті.
- Жергілікті халықтың бір бөлігі моңғолдарға қарсылықсыз берілсе, кейбір қалалар ұзақ уақыт қорғанды. Бірақ ақыр соңында бәрі бағындырылды.
Қорқыныш пен үрей
Моңғолдардың жылдам қимылы мен қатал жазасы халық арасында үрей туғызды. Көптеген қытай қалалары берілуді жөн көрді. Әсіресе моңғолдардың «қоршауға алған қаланы түгел қырып тастау» тактикасы қарсыласқандарды ойлануға мәжбүр етті.
Тәртіп пен басқару
Шыңғысхан бағынған аймақтарға тәртіп орнатуға тырысты. Ол ұйғыр және кидандарды әкімшілік қызметке тартып, салық жинау жүйесін енгізді. Бұл қадамдар кейінгі үлкен империяның негізін қалады.
4-бөлім: 1214 жылғы жорық және Бейжіңді қоршау
1214 жылы моңғолдар Цзинь империясының астанасы Чжундуға (қазіргі Бейжің) жетті. Бұл қала – империяның жүрегі, саяси және экономикалық орталығы еді.
Қоршаудың басталуы
- Моңғолдар қаланы жан-жақтан қоршауға алды.
- Қала ішінде ашаршылық басталды, азық-түлік қоры азайып, халық арасында көтерілістер шықты.
- Қорғанушылар батылдық танытқанымен, ұзақ төтеп бере алмады.
Императордың шешімі
Цзинь императоры моңғолдардың қысымына төтеп бере алмай, астанасын оңтүстікке – Кайфын қаласына көшіруге мәжбүр болды. Бұл шешім Цзинь империясының әлсірегенін айқын көрсетті.
Шыңғысханның тактикасы
Шыңғысхан асықпай, қоршауды ұзаққа созды. Ол қаланы тікелей шабуылмен алудан гөрі, азық-түліктен айырып, тұрғындарды аштыққа ұшыратуды жөн көрді. Бұл стратегия 1215 жылы толық нәтижесін берді.
5-бөлім: 1215 жыл – Чжунду (Бейжің) құлауы
1215 жылдың көктемінде моңғолдар үшін шешуші сәт туды. Бір жылдан астам уақыт қоршауда отырған Чжунду қаласы (қазіргі Бейжің) азық-түлік пен қару-жарақтан мүлде тарықты. Қала ішінде ашаршылықтан адамдар бір-бірін жеуге дейін барды деген деректер кездеседі.
Қала құлаған сәт
- Ақыры қала билеушілері берілуден басқа амал таппады.
- Қақпалар ашылған соң моңғолдар ішке кіріп, үлкен қырғын жасады.
- Бейжіңнің бай қазыналары моңғолдардың қолына өтті: алтын, күміс, жібек, астық, сонымен қатар мыңдаған шеберлер мен өнерпаздар тұтқынға алынды.
Жеңістің символдық мәні
Чжунду құлағаннан кейін Цзинь империясы түбегейлі әлсіреді. Бұл – моңғолдардың алғашқы алып астанаға қол жеткізуі еді. Ол кейінгі жорықтарға жол ашып, Шыңғысханның әскери даңқын бүкіл Азияға таратты.
6-бөлім: Жаулап алынған жерлердің географиясы (1211–1215)
1211–1215 жылдардағы жорықтарда моңғолдар Солтүстік Қытайдың кең аймақтарын өз бақылауына алды.
Географиялық ауқым
- Хэбэй провинциясы түгел дерлік бағындырылды.
- Шаньси мен Шэньси өңірлерінің бір бөлігі моңғолдардың қолына өтті.
- Чжунду (Бейжің) – ең ірі олжа болды.
Қытай картасындағы өзгерістер
Бұл төрт жылдың ішінде Цзинь империясының солтүстігі іс жүзінде күйреді. Оның орнына моңғол билігі орнады. Шыңғысхан бұл аймақтарды тікелей басқаруға кіріспей, жергілікті әкімдерді қалдырды, бірақ олар моңғолдарға салық төлеуге міндеттелді.
Әкімшілік жаңалықтар
Моңғолдар жаулап алған қалаларда әскери гарнизондар орналастырды. Ұйғыр және кидан шенеуніктерін әкімшілікке тартты. Бұл – империядағы көпұлтты басқару жүйесінің бастамасы еді.
7-бөлім: Әскери тактика мен стратегия
Шыңғысханның жеңістерінің басты құпиясы – оның әскерінің тәртібі мен ерекше тактикалық әдістерінде болды. 1211–1215 жылдардағы жорықтар осының нақты дәлелі.
Атты әскердің артықшылығы
Моңғол әскері түгелге жуық атты сарбаздардан тұрды. Олар:
- Күніне 80–100 шақырым қашықтықты еңсерді.
- Әр сарбаздың екі-үш аты болды, сондықтан аттарын алмастырып мініп, шаршатпайтын.
- Жебе атқанда ерекше дәлдігімен көзге түсті.
Бұл жылдамдық пен икемділік қытайдың ауыр жаяу әскеріне үлкен соққы болды.
Қоршау тактикасы
Моңғолдар алғашында қала қорғандарын алуда қиналғанымен, тез үйренді. Олар:
- Жергілікті қытай шеберлерін тұтқындап, олардан қоршау құралдарын жасатты.
- Қалаларды ұзақ уақыт азық-түліктен айырып, ашаршылыққа итермеледі.
- Қоршауда психологиялық қысым жасады: кейде тұтқындарды қала қабырғасының алдына әкеліп, өлім жазасына кесіп, халықтың рухын әлсіретті.
«Жалған шегіну» әдісі
Шыңғысханның ең атақты әдістерінің бірі – әдейі шегініп, жауды соңынан ертіп, сосын кенеттен қоршауға алу. Бұл тактика 1211 жылғы Нанькоу шатқалында ерекше нәтижелі болды.
Халықпен қарым-қатынас
Қарсылықсыз берілген қалаларға Шыңғысхан жұмсақ саясат ұстанды. Онда тәртіп орнатып, сауда-саттықты қалпына келтірді. Ал қарсылық көрсеткендер аяусыз жазаланды. Бұл саясат халықты таңдау жасауға мәжбүр етті: бағыну немесе жойылу.
8-бөлім: Тарихи деректер және дереккөздер
1211–1215 жылдардағы жорықтар туралы деректер әртүрлі елдердің жылнамаларында кездеседі.
Қытай деректері
- «Юань ши» (Юань әулетінің тарихы) – моңғолдар билікке келгеннен кейін жазылған ресми тарих.
- Цзинь әулетінің жазбалары – қалалардың құлауы мен соғыстарды сипаттайды.
Парсы тарихшылары
- Ата-Мәлік Жувейни («Әлем жаулаушысының тарихы») моңғолдардың жорықтарын егжей-тегжейлі сипаттады.
- Рашид ад-Дин («Жамиғ ат-тауарих») – Шыңғысхан және оның ұрпақтарының толық тарихын жазған.
Еуропа көздері
1215 жылдан кейін моңғолдардың аты Еуропаға да жетті. Батыс шежірешілері оларды «құдайдың жазасы» деп атады.
Қазақ тарихшылары
Қазіргі қазақ зерттеушілері бұл кезеңді Еуразия тарихының бұрылыс нүктесі деп санайды. Себебі моңғолдардың жеңістері кейін Қазақстан жеріне де ықпал етті.
9-бөлім: Жаулап алулардың салдары
1211–1215 жылдардағы жорықтардың нәтижесі тек Солтүстік Қытай үшін емес, бүкіл Еуразия үшін шешуші болды.
Қытайдағы өзгерістер
- Цзинь империясы астанасынан айырылып, оңтүстікке ығысты.
- Экономикалық қуаты әлсіреді, халықтың бір бөлігі қырғынға ұшырады, бір бөлігі моңғолдарға бағынышты болды.
- Жаңа салық жүйесі енгізілді, моңғолдарға жыл сайын астық пен жібек өткізу міндеттелді.
Жібек жолына бақылау
Моңғолдар Солтүстік Қытайды бағындыру арқылы Ұлы Жібек жолының маңызды тармақтарына иелік етті. Бұл оларға саудадан пайда табуға және алдағы Батысқа бағытталған жорықтарға дайындық жасауға мүмкіндік берді.
Әскери беделдің өсуі
Чжунду сияқты ірі қаланы алу – моңғолдардың тек көшпенді күш емес, нағыз әскери империя екенін дәлелдеді. Бұл жеңіс бүкіл Азияға «Шыңғысханға қарсы тұру мүмкін емес» деген ойды таратты.
Келесі қадам – Орта Азия
Солтүстік Қытайдың бір бөлігі бағындырылған соң, Шыңғысханның көзі батысқа – Орта Азияға түсті. 1219 жылы Хорезмге жасалған әйгілі жорық осы жеңістердің логикалық жалғасы болды.
10-бөлім: Қорытынды
1211–1215 жылдар аралығындағы Шыңғысханның жорықтары – адамзат тарихындағы ең үлкен империяның алғашқы қадамдары. Төрт жыл ішінде моңғолдар:
- Солтүстік Қытайды күйретіп, ондаған қаланы бағындырды;
- Бейжіңді (Чжунду) басып алып, Цзинь әулетін әлсіретті;
- Әлемдік сауда жолдарына бақылау орнатты;
- Көшпенділердің әскери қуатын жаңа деңгейге шығарды.
Бұл оқиғалар Еуразияның саяси картасын түбегейлі өзгертті. Шыңғысханның әскери шеберлігі мен темірдей тәртібі оған мыңдаған шақырымға созылған империя құруға жол ашты.
Тарихи сабақ
- Қатаң тәртіп пен бірлік – жеңістің кепілі.
- Жаңа жағдайға бейімделу (қоршау техникасын үйрену, шеберлерді пайдалану) – моңғолдардың табысының құпиясы.
- Қорқыныш пен құрмет қатар жүрді: Шыңғысханды халық әрі жауыз, әрі ұлы қолбасшы ретінде таныды.
Қорытынды ой
Егер 1211–1215 жылдары Шыңғысхан Солтүстік Қытайды бағындырмаса, тарихтың барысы мүлде басқа болар еді. Бұл жеңістер кейінгі Батысқа жорықтардың, Орта Азия мен Еуропаға жеткен қанды соғыстардың алғышарты болды. Сондықтан да 1211–1215 жылдар – тек моңғолдардың емес, бүкіл әлемнің тағдырын өзгерткен кезең.