Соғым шүйгін болсын — қазақ халқының қыстық дәстүрі мен ырыс тілегі

1 week ago

2 4 minutes read

Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі мен мәдениеті ғасырлар бойы табиғатпен етене байланыста дамыды. Мал шаруашылығы — ата-бабамыздың өмірінің өзегі, ырысы мен берекесінің бастауы болды. Қыстың қамын жаз ойлаған қазақ елі күз бен қыс айларында соғым сою дәстүрін ежелден сақтап келеді. Бұл дәстүрдің мәні тек тұрмыстық қажеттілікте ғана емес, рухани, әлеуметтік, мәдени маңызында жатыр. Осы орайда халық арасында жиі айтылатын «Соғым шүйгін болсын!» деген тілек — қазақтың қыстық ырысын, молшылығын, берекесін бейнелейтін ұлттық ұғымның көрінісі.

Бұл мақалада «соғым» дәстүрінің шығу тарихы, әлеуметтік мәні, этнографиялық ерекшелігі, сонымен қатар «соғым шүйгін болсын» тіркесінің мазмұны мен мағынасы кеңінен талданады.

Table of Contents

Соғым шүйгін болсын перевод

1. Соғым дәстүрінің шығу тегі

Қазақ халқының өмір салты көшпелі мал шаруашылығымен тығыз байланысты болғандықтан, халық әр маусымға сай өмірлік әдет-ғұрыптар қалыптастырды. Күздің соңында немесе алғашқы қар түсе бастаған кезде ауыл адамдары соғым соятын. Бұл дәстүрдің түпкі мақсаты — алдағы ұзақ қыста отбасының азық-түлік қорын қамтамасыз ету еді.

Ежелгі деректерде соғым сойған кез халық үшін үлкен қуаныш, берекенің бастауы саналатын. Соғым етін сақтау, бөлу, туыстар мен көршілерге дәм тату — бәрі де қазақ қоғамындағы ынтымақ пен туыстық байланыстарды нығайтудың маңызды тетігі болды.

2. «Соғым шүйгін болсын» дегеннің мағынасы

«Шүйгін» сөзі қазақ тілінде «мол, дәмді, етті, құнарлы» деген мағынаны білдіреді. Сондықтан «соғым шүйгін болсын» деген тілек — «қысқы соғымың дәмді, мол, етке бай, берекелі болсын» деген ниеттен туған. Бұл — жай ғана тілек емес, қазақтың өмірлік философиясын білдіретін, жақсылық пен молшылыққа бағытталған ұлттық бата түрі.

Соғым сойған үйге көрші-қолаң, туыс-жекжат жиналып, бір-біріне жақсы тілек айтады. Сол сәтте айтылатын «соғым шүйгін болсын!» сөзі — ырыстың, берекенің және амандықтың нышаны.

3. Соғым сою уақыты мен дайындығы

Соғым союдың нақты мезгілі – көбіне қараша айының соңы мен желтоқсан айының басына сәйкес келеді. Бұл кезде ауа райы суытады, ет бұзылмай ұзақ сақталады. Қазақтар «Желтоқсанның соғымы — жұттың азығы» дейді.

Соғымға мал таңдау — жауапты іс. Әдетте, орта дәулетті отбасы бір-екі ірі қара немесе жылқы союды жөн көреді. Бай отбасылар жыл сайын бір жылқы мен бір сиыр, кейде түйе де соятын болған.

Малдың семіздігі мен шүйгіндігі — үй иесінің еңбегін, жыл бойғы қамын, шаруасының берекесін көрсетеді. Сондықтан малды жаз бойы жайылымда жақсылап семіртіп, күзде қоңы толған шағында соятын болған.

4. Соғымның әлеуметтік мәні

Қазақ қоғамында соғым тек тамақ емес, ол – әлеуметтік қарым-қатынастың, бауырмалдық пен қонақжайлықтың белгісі. Соғым кезінде ауыл адамдары бір-біріне көмек көрсетіп, «соғымға шақыру», «соғым басына бару», «соғымнан дәм тату» сияқты әдеттерді сақтаған.

Әсіресе, көрші-қолаң мен ағайындарға соғым етінен «соғым сыбағасы» деп арнайы үлес беріледі. Бұл — достық пен туыстық байланыстарды күшейтетін дәстүр.

Соғымнан дәм татуға келген қонаққа «Соғым шүйгін болсын!» деп тілек айтылуы — мейірім мен сыйластықтың көрінісі.

5. Соғымның түрлері мен бөліну тәртібі

Соғымға сойылған малдың әрбір мүшесінің өз атауы, үлес үлгісі бар.
Мысалы:

Бас пен жамбас — қадірлі қонақтарға,
Төс — күйеу бала мен келінге,
Құйрық пен бауыр — соғымның алғашқы дәмі,
Сирақ пен жіліктер — туыс, көрші, ауыл адамдарына үлестіріледі.

Мұның бәрі тек ет бөлу емес, әр адамның қоғамдағы орны мен туыстық қатынасын айқындап тұратын мәдени жүйе.

6. «Құйрық-бауыр асату» және соғымның алғашқы рәсімдері

Соғым сойылған күні қазақтар ең алдымен «құйрық-бауыр асату» дәстүрін орындайды. Бұл — бірлік пен татулықтың белгісі. Ағайын-туыс бір дастарқан басына жиналып, жаңа сойылған малдың бауыры мен құйрығын бірге жейді.

Сол кезде үй иесіне және барлық қатысушыларға ізгі тілектер айтылады:

«Соғым шүйгін болсын! Қысың тыныш, малың аман болсын! Береке-бірлік арта берсін!»

Мұндай сәттер ауыл ішіндегі жылы қарым-қатынасты нығайтып, адамдардың көңілін көтеріп, қыстың қамына ортақ қуаныш сыйлайды.

7. Соғым етін сақтау дәстүрі

Қазақ халқы етті ұзақ уақыт бұзылмай сақтаудың ерекше тәсілдерін меңгерген.
Соғымнан кейін ет мынадай жолдармен сақталған:

Сүрлеу — етті тұздап, түтінге іліп кептіру;
Қақтау — суық желде кептіру;
Мұздату — аязда қатырып сақтау;
Тұздау — тұзға салып сақтау.

Сүр еттің иісі мен дәмі ерекше болады. Қазақтар оны көктемге дейін тұтынған. Қонақ келгенде сүр ет пісіріп, дәм таттыру — үлкен сыйластық.

8. «Соғым шүйгін болсын» — халық даналығының көрінісі

Қазақтың әрбір сөзі – терең мағынаға ие. «Соғым шүйгін болсын» деген тілек те халықтың өмірлік тәжірибесінен туған. Бұл тек еттің молдығын емес, жыл бойғы еңбектің жемісті болуын, отбасының амандығын, шаруаның оң болуын тілейтін рухани тілек.

Мысалы, ауылда соғым соққан үйдің алдына кірген адам міндетті түрде:

«Соғым шүйгін болсын! Етің дәмді, майың мол болсын!»
деп айтады. Бұл — қазақтың ырымшыл әрі ізгі тілегін білдіретін халықтық батаның түрі.

9. Соғым дәстүрінің қазіргі қоғамдағы рөлі

Бүгінгі таңда да ауылды жерлерде соғым сою дәстүрі сақталған. Қала тұрғындары да қысқы азық үшін ет сатып алып, оны тоңазытқышта сақтайды. Дегенмен, ауылдағыдай рәсімдер мен дәстүрлі әдеттер толық сақталмаса да, «соғым» ұғымы өзінің ұлттық маңызын жоғалтқан жоқ.

Қазақ қоғамында қыстың алдында «Соғым соямыз» деген сөз — әлі күнге дейін береке мен қамсыз қыстың нышаны. Кей жерлерде бұл дәстүр отбасылық мереке ретінде аталып өтеді.

10. Этнографиялық және рухани мәні

Этнографтар мен ғалымдар соғым дәстүрін қазақтың тұрмыс мәдениетінің маңызды бөлігі ретінде қарастырады. Ол еңбек мәдениетін, отбасылық ынтымақты, табиғатпен үйлесімді өмір сүру философиясын көрсетеді.

Сонымен қатар, соғым — дастарқан мәдениетінің де бастауы. Соғымнан кейін сүр ет, қазы, қарта, жал-жая сияқты ұлттық тағамдар дайындалып, олар қазақ асханасының негізгі бөлігіне айналған.

«Соғым шүйгін болсын» деген тілек арқылы халық тек еттің сапасын емес, жалпы өмірдің молшылығын, амандық пен берекені тілейді.