Соғым шүйгін болсын – Қазақтың қысқы дәстүрі мен берекелі ырымы
Қазақ халқының өмірі мен тұрмысында маусымдық салт-дәстүрлердің, әдет-ғұрыптардың орны ерекше. Соның ішінде қыс мезгілімен тікелей байланысты маңызды дәстүрлердің бірі — соғым сою дәстүрі. Бұл – көшпелі өмір салтындағы шаруашылық пен әлеуметтік өмірдің маңызды бөлшегі. «Соғым шүйгін болсын!» деген тілек – осы дәстүрмен байланысты айтылатын ең кең тараған, ізгі ниетті, береке мен ырысқа толы сөздердің бірі.
Бұл мақалада «соғым шүйгін болсын» тіркесінің мән-мағынасы, шығу тегі, соғым союдың тарихы мен дәстүрлік ерекшеліктері, этнографиялық және тұрмыстық қырлары, сондай-ақ қазіргі заманмен байланысы туралы толық әрі нақты мағлұмат беріледі.
Соғым шүйгін болсын перевод
1. «Соғым» ұғымының мәні мен шығу тарихы
Соғым – қазақ халқының ежелден келе жатқан қысқа азық дайындау дәстүрі. Күздің соңы мен қыстың басында, күн суыта бастағанда, мал семіріп, қоңданған кезде, әр отбасы немесе ауыл бір немесе бірнеше ірі қара мен ұсақ малды сойып, қыс бойғы азық қорын жасайды. Бұл — көшпелі өмірдің қажеттілігінен туындаған шаруашылық үрдіс.
Соғым сойылған етті қыс бойы қатырып сақтау үшін ауа райының салқындығы мен табиғи мұздату мүмкіндіктері пайдаланылған. Қазақтар етті тұздап, сүрлеп, кейде майға басып сақтай білген. Осылайша соғым — әрі тұрмыс қамы, әрі қонақ күту дәстүрімен ұштасқан маңызды іс.
Тарихи тұрғыдан алғанда, соғым сою дәстүрі тек қазақ халқына ғана тән емес, түркі және моңғол халықтарының көбінде ұқсас формада кездеседі. Бірақ қазақтар бұл дәстүрді ерекше этнографиялық сипатта дамытып, оған ұлттық бояу, ырым және әлеуметтік мазмұн берген.
2. «Соғым шүйгін болсын!» тіркесінің мағынасы
Қазақ халқы әрбір істі, әрбір қадамды тілекпен, бата-тілегімен бастайды. «Соғым шүйгін болсын!» – дәл сондай ізгі тілек.
«Шүйгін» сөзі қазақ тілінде – «майлы, дәмді, сүбелі, құнарлы» деген мағынаны білдіреді. Демек, «соғым шүйгін болсын!» – «сойған малыңның еті мол, майлы болсын, дастарханың тоқ болсын!» деген ниет.
Бұл тілек көбіне қыстың басында, алғаш соғым сойылған кезде, көрші-қолаң, ағайын-туыс бір-біріне айтады. Сонымен қатар, соғым етінен дәм татқан кісі үй иесіне ризашылығын білдіріп, осы сөзбен тілек білдіреді.
3. Соғым союдың кезеңдері мен ерекшелігі
Соғым союдың өз уақыты мен тәртібі бар. Қазақтар көбінесе қазан айының соңы мен қарашаның ортасынан бастап желтоқсанның басына дейін соғым сояды. Бұл кезде ауа райы тұрақты суық, ет бұзылмайды.
Соғым сою үш негізгі кезеңнен тұрады:
- Мал таңдау мен бағу.
Жаз бойы жайлауда семірген ірі қара немесе жылқы күзге қарай соғымға деп бөлек ұсталады. «Соғым малы» деп аталған бұл малға ерекше күтім жасалып, семіртуге көңіл бөлінеді. - Малды сою және мүшелеу.
Малды бауыздағаннан кейін, оның еті ұлттық дәстүрге сай мүшеленіп, әр бөлігі өз атауымен бөлінеді. Мысалы, жілік-жілікке бөлу, етті сүрлеу, майды сақтау сияқты дәстүрлер орындалады. - Етті сақтау және бөлісу.
Қазақтар етті сүрлеп, кейде қазы, қарта, жал, жая секілді тағамдар дайындайды. Сонымен қатар, соғым сойған үй көршілер мен туыстарға соғым сыбаға үлестіреді. Бұл – ағайын ара қатынастың, мейірім мен сыйластықтың белгісі.
4. Соғымнан дайындалатын тағам түрлері
Соғым сойған соң, қазақ дастарханы ерекше молайып, түрлі дәмдер дайындалады. Ең басты тағамдар қатарында:
- Қазы, қарта, жал, жая – жылқы етінен жасалатын, қазақ дастарханының сәні.
- Сүр ет – тұздалған, кептірілген ет, қыс бойы сақталады.
- Майлы қуырдақ – соғым күні немесе келесі күні дайындалатын, ең дәмді ас.
- Бауыр мен өкпе қуырдақ – соғымнан кейін бірден жасалады, «соғымның ауызы» деп аталады.
- Қымыз, шұбат, айранмен бірге ет асу дәстүрі – соғым кезінде ерекше маңызға ие.
5. Соғымның әлеуметтік және рухани мәні
Соғым сою – жай ғана азық-түлік қамы емес, әлеуметтік қарым-қатынасты нығайтатын, рухани мәні бар дәстүр.
- Көрші-қолаңмен байланыс. Соғым сойған адам еттен дәм татуға шақырып, көршісіне, туысына сыбаға жібереді. Бұл – бауырмалдықтың көрінісі.
- Қонақжайлылық дәстүрі. Соғым еті қазақ қонақ күткенде міндетті түрде дастарханға тартылады. Әсіресе қысқы аязда жылы үйде ет асып, қонақ күту – дәстүрдің сәні.
- Ырым мен сенім. Қазақтар соғым малын «құтты болсын» деп, бата жасап, тілек айтады. «Мал семіз болса – ырыс мол» деп ырымдайды.
6. «Соғым шүйгін болсын» тілегінің мәдени символикасы
Бұл тілек қазақ мәдениетінде молшылықтың, тоқшылықтың, ырыстың символы болып есептеледі. «Шүйгін» сөзі тек етке ғана емес, жалпы өмірдің берекесіне қатысты айтылады. Мысалы:
- «Жайлауың шүйгін болсын!» – шөбі мол, малың семірсін деген тілек.
- «Соғым шүйгін болсын!» – етің майлы, дастарханың мол болсын деген ізгі сөз.
Осылайша, бұл тіркес халықтың еңбек пен табиғатқа, молшылық пен берекеге, жақсылыққа сенімін көрсетеді.
7. Соғым дәстүрінің аймақтық ерекшеліктері
Қазақстанның әр аймағында соғым сою дәстүрі мен рәсімдері аздап өзгеше. Мысалы:
- Батыс Қазақстанда жылқы соғымы жиі кездеседі. Қазы айналдырып, сүр етті мол дайындайды.
- Оңтүстікте көбіне сиыр мен қой сояды, етті тұздап, кейде ыстық күннен қорғау үшін майға басады.
- Солтүстікте және шығыста етті аязда іліп кептіріп, сүрлейді.
- Орталық аймақтарда соғымнан кейін «соғым басы» асын жасап, туыс-жақынды шақыру дәстүрі кең тараған.
Бұл айырмашылықтар табиғи-климаттық жағдай мен шаруашылық ерекшеліктеріне байланысты қалыптасқан.
8. Соғыммен байланысты сөз тіркестері мен мақал-мәтелдер
Қазақ тілі мен ауыз әдебиетінде соғымға қатысты көптеген тіркестер бар:
- «Соғым сойғанның үйі – оттай, оты – дәмді.»
- «Малы шүйгіннің соғымы да шүйгін.»
- «Соғымсыз қыс – отынсыз ошақ.»
- «Қыс қыспақ, соғым – тұрақ.»
Бұл мақалдар халықтың тұрмыс тәжірибесінен туындаған, соғымның маңызын айқындайды.
9. Соғым дәстүрі мен экологиялық тепе-теңдік
Қазақ халқы табиғатты қадірлей отырып, малды тек қажеттілікке қарай сойған. Соғым сойғанда да ысырапқа жол берілмеген – еттің, майдың, сүйектің барлығы тиімді пайдаланылған. Бұл – экологиялық тұрғыдан ұтымды дәстүр.
Қазіргі таңда да ауылдық жерлерде бұл дәстүрдің сақталуы табиғи өмір салтын, жергілікті өнімге сүйенуді, экологиялық тазалықты қамтамасыз етеді.
10. Қазіргі заман және соғым дәстүрінің жалғастығы
Қазіргі таңда урбанизация мен қала өмірінің өзгерістеріне байланысты соғым сою дәстүрі кей жерлерде сиреп келеді. Алайда ауылдық жерлерде, әсіресе орталық және батыс аймақтарда бұл дәстүр әлі де толық сақталған.
Қала тұрғындары да ата-ана ауылына барып, соғымнан дәм татып, ет сатып алып, сол дәстүрді жаңғыртуға тырысады.
Тіпті кейбір жерлерде «Соғым жәрмеңкесі», «Қыстың қамы – соғым» атты шаралар ұйымдастырылады.
Бұл соғымның тек тұрмыстық емес, ұлттық мәдени мұра ретінде бағалануын көрсетеді.
11. Соғым мен береке ұғымының байланысы
Қазақ түсінігінде береке – мал мен дәмнің молшылығы, отбасының тыныштығы. Сондықтан «соғым шүйгін болсын» деген сөз тек еттің майлылығына емес, үйдің ырысына, дастарханның толығына бағытталған тілек. Бұл сөзбен қазақ адамды жақсылыққа, ризашылыққа, молшылыққа шақырады.
12. Тілектің символдық және психологиялық әсері
Қазақы менталитетте тілек айту – рухани күш. Адам біреуге «соғым шүйгін болсын!» десе, ол тек материалдық емес, рухани молшылық тілейді. Мұндай сөздер арқылы адамдар арасындағы жылы қарым-қатынас, сыйластық, мейірім күшейеді.
Сол себепті бұл тіркес тек тұрмыстық емес, психологиялық және мәдени әсері бар тілектердің бірі.
13. Этнографиялық зерттеулер мен ғылыми көзқарас
Этнографтар мен тарихшылар соғым дәстүрін қазақтың шаруашылық жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде қарастырады. Мысалы, Ш.Уәлиханов пен Ә.Марғұлан еңбектерінде соғымның әлеуметтік маңызы, отырықшылық пен көшпелілік арасындағы байланысы, жеке меншіктің көрінісі ретінде сипатталады.
Соғым дәстүрін зерттеу арқылы қазақ қоғамының экономикалық, әлеуметтік және мәдени өмірін толық түсінуге болады.
