Сырым Датұлы көтерілісі – қазақ ұлт-азаттық қозғалысы
Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс (1783–1797 жж.) – қазақ халқының Ресей империясының отарлық саясатына қарсы күресінің жарқын үлгісі. Бұл көтеріліс Кіші жүз қазақтарының әлеуметтік теңсіздікке, жер мәселесіне, хандық биліктің озбырлығына және Жайық казактарының қиянаттарына қарсы ұйымдастырған қарулы қарсылығы болды. Көтерілістің басшысы – Байбақты руынан шыққан батыр, шешен әрі қолбасшы Сырым Датұлы.
Сырым датулы котерилиси
1. Көтерілістің алғышарттары мен себептері
XVIII ғасырдың екінші жартысында Ресей империясының қазақ жеріндегі отарлық саясаты күшейді. 1742 жылы Жайық өзенінің арғы бетіне қазақтардың өтуіне тыйым салынды, бұл қазақтардың дәстүрлі көшіп-қонуына кедергі келтірді. Орал казактары қазақтардың малын айдап әкетіп, оларды қанады. Патша үкіметі қазақтардың жерін тартып алып, салықты көбейтті. Нұралы ханның билігі кезінде хандық билік те халыққа қысым көрсетті. Бұл жағдайлар халықтың наразылығын туғызып, көтеріліске себеп болды.
2. Көтерілістің барысы
1783 жылы Сырым Датұлы бастаған көтеріліс басталды. Көтерілісшілер Жайық казактарының бекіністерін шабуылдап, бірнеше рет жеңіске жетті. 1785 жылы генерал-майор Смирнов басқарған 237 казак пен 2432 башқұрттан құралған әскер көтерілісшілерге қарсы шықты. Алайда, көтерілісшілердің қарсылығы мен қыстың қатты болуы оларға терең енуге мүмкіндік бермеді. Көтеріліс кеңінен таралып, көптеген қазақ рулары оған қатысты.
3. Көтерілістің жеңілу себептері
Көтерілістің ұзаққа созылуы, ішкі қайшылықтар, сыртқы күштердің араласуы және хандық биліктің қолдауы көтерілістің жеңілуіне себеп болды. Сырым Датұлының өзі Хиуа хандығына қашып, 1802 жылы сонда қайтыс болды.
4. Көтерілістің тарихи маңызы
Сырым Датұлы бастаған көтеріліс қазақ халқының отарлық езгіге қарсы күресінің бастауы болды. Бұл көтеріліс қазақтардың ұлттық санасының оянуына, тәуелсіздікке деген ұмтылысының артуына ықпал етті. Сырым Датұлының есімі қазақ тарихында ұлт-азаттық қозғалыстың символы ретінде қалды.
