Жоңғар хандығының құрылу жылы – 1635 жыл: тарихы, билеушілері мен маңызы
Жоңғар хандығы — XVII–XVIII ғасырларда Орталық Азияның саяси және әскери тарихында айрықша із қалдырған ірі мемлекеттердің бірі. Оның құрылуы мен өркендеуі қазақ, қырғыз, өзбек және қытай халықтарының тағдырына зор әсер етті.
Жоңғар хандығының ресми түрде құрылу жылы 1635 жыл болып саналады. Бұл дата – ойрат тайпаларының бірігуінің, яғни Жоңғар мемлекетінің саяси жүйе ретінде қалыптасуының бастауы.
Алайда, жоңғар мемлекетінің құрылу тарихы бұдан әлдеқайда бұрын бастау алады. XV ғасырдың соңында басталған ойрат одағының қалыптасуы, олардың ішкі және сыртқы саясаттағы мақсаттарының тоғысуы, 1635 жылғы біріккен хандықтың негізін қалаған болатын.
Жоңғар Хандығының құрылу жылы
1. Жоңғар хандығының құрылу алғышарттары
Жоңғар хандығының пайда болуына әсер еткен бірнеше маңызды тарихи, саяси және этникалық факторлар бар. Солардың негізгілері:
1.1. Ойрат тайпаларының тарихи негізі
Жоңғарлар негізінен ойраттар деп аталатын моңғол тектес тайпалардың бірлестігі болды. Бұл тайпаларға дербеттер, хошоуыттар, торғауыттар, хойттар, чулгандар және захчиндер кірді.
XV–XVI ғасырларда ойраттар Алтай, Ертіс, Тарбағатай, Жоңғария аймақтарында көшіп-қонып жүрген. Олар моңғолдардың батыс қанаты болып саналатын.
1.2. Моңғол империясының күйреуінен кейінгі кезең
XIV ғасырдың соңында ұлы Моңғол империясы бірнеше ұлыстарға бөлініп, әлсірей бастаған тұста ойраттар да өз алдына дербес болуға ұмтылды. Шыңғыс ханның ұрпақтары билеген Шығыс Моңғолдар мен ойраттар арасындағы бақталастық ғасырлар бойы жалғасты.
1.3. Бір орталыққа бірігу қажеттілігі
Ойрат тайпаларының әрқайсысы жеке ру-тайпалық құрылым ретінде өмір сүргендіктен, сыртқы жауларға (қазақтар, хошауыттар, манжурлар, қытайлар) қарсы тұру қиындады.
Сондықтан XVII ғасырдың басында ойрат билеушілері тайпаларды біріктіріп, біртұтас мемлекет құру идеясын көтере бастады.
2. Жоңғар хандығының құрылу жылы — 1635 жыл
2.1. Ерден Батыр Хұнтайшының рөлі
1635 жылы ойрат тайпаларының беделді көсемі Ерден Батыр Хұнтайшы (Батур Хон Тайши) бүкіл ойраттарды біріктіріп, Жоңғар хандығының негізін қалады. Ол алғашқы жоңғар ханы ретінде тарихқа енді.
Ерден Батыр Хұнтайшы ішкі алауыздықты басып, әскери және әкімшілік жүйені қалыптастырды. Сол жылы ол өзін “Хұнтайшы”, яғни «ұлы хан» деп жариялады.
2.2. Мемлекеттің атауы мен құрылымы
“Жоңғар” сөзі моңғол тілінде “сол жақ” немесе “батыс жақ” деген мағынаны білдіреді. Бұл атау алғашында батыс Моңғолияда орналасқан ойрат тайпаларының одағын сипаттаған. Кейінірек бұл атау бүкіл мемлекеттің ресми атауына айналды.
Жаңа құрылған Жоңғар хандығының орталығы — Жоңғария аймағы (қазіргі Шыңжаңның Іле, Тарбағатай, Балқаш маңы). Бұл өңір табиғи тұрғыдан да, стратегиялық жағынан да тиімді орын болды.
3. Жоңғар хандығының саяси құрылымы мен басқару жүйесі
3.1. Басқару формасы
Жоңғар хандығы феодалдық-әскери монархия түрінде қалыптасты. Хан (хұнтайшы) елдің жоғарғы билеушісі болса, оның айналасында ұлыстарды басқаратын нояндар мен тайшылар болды.
Мемлекеттің маңызды істері хан ордасында талқыланып, шешімдер Жоңғар кеңесінде қабылданды.
3.2. «Их цааз» – Заң жүйесі
Батыр Хұнтайшының кезінде жоңғарлар “Их цааз” немесе «Ұлы заң» деп аталған құқықтық кодекс қабылдады. Бұл заң әскери тәртіпті күшейтіп, тайпалар арасындағы қатынасты реттеді.
Осы заңның үлгісі кейінірек қазақтың «Жеті жарғысына» да әсер еткені туралы зерттеушілер айтады.
4. Жоңғар хандығының экономикалық және әскери қуаты
4.1. Экономика
Жоңғария халқының негізгі кәсібі мал шаруашылығы болды. Сонымен қатар, оларда темір өндіру, қару жасау, аңшылық пен сауда да дамыды.
Жоңғарлар Жібек жолының солтүстік тармағын бақылап, Қытай мен Ресей арасындағы саудадан едәуір пайда тапқан.
4.2. Әскер және соғыс өнері
Жоңғар әскері Орталық Азиядағы ең мықты армиялардың бірі болды. Олар мылтық, зеңбірек және еуропалық үлгідегі атыс қаруларын алғаш қолданған көшпелі халықтардың бірі.
XVII ғасырдың ортасына қарай жоңғарлар Тибет, Моңғолия, Қазақ даласы мен Қытайға дейінгі кең аумаққа ықпал ете бастады.
5. Жоңғар хандығының өрлеу кезеңі
5.1. Галдан Бошокту хан (1670–1697)
Жоңғар тарихындағы ең әйгілі билеушілердің бірі — Галдан Бошокту хан. Ол Батыр Хұнтайшының мұрагері әрі Тибетте білім алған буддист болған.
Галдан хан кезінде мемлекет күшті орталықтанған империяға айналды. Ол Моңғолияны бағындырып, Қытаймен бәсекеге түсті.
5.2. Қазақ-жоңғар соғыстары
XVII ғасырдың екінші жартысынан бастап жоңғарлар мен қазақтар арасындағы соғыс шиеленісе түсті. Бұл кезеңде қазақтың Тәуке ханы мен Абылай ханы елді қорғау жолында күресті.
Ең ірі шайқастардың бірі — “Бұланты–Білеуті” (1726) және “Аңырақай шайқасы” (1729) болды. Қазақ халқы жоңғарларға қарсы бірігіп, олардың басқыншылық шабуылдарын тоқтатуға қол жеткізді.
6. Жоңғар хандығының құлдырауы мен жойылуы
6.1. Ішкі алауыздықтар
XVIII ғасырдың ортасында жоңғарлар арасында билік үшін талас күшейді. Бірнеше хандық топтар өзара қырқысып, мемлекеттің бірлігі әлсіреді.
Бұл жағдайды Қытай империясы тиімді пайдаланды.
6.2. Қытайдың (Цин) шабуылы
1755–1758 жылдары Қытайдың Цин әулеті Жоңғарияға қарсы жойқын соғыс жүргізді.
1758 жылы Жоңғар хандығы толықтай жойылды.
Қытай әскері мен ішкі соғыстар салдарынан халықтың 80%-ы қырылып, қалған бөлігі қазақ, қырғыз, орыс және тибет жерлеріне босып кетті.
6.3. Жоңғар қырғыны
Бұл кезең тарихта «Жоңғар қырғыны» (цзюньгар геноциді) деген атпен белгілі. Қытай деректері бойынша, үш жүз мыңнан астам жоңғарлар қырылған, миллиондаған мал мен жер иеліктері тәркіленген.
7. Жоңғар хандығының қазақ тарихындағы орны
7.1. Қазақ жеріне әсері
Жоңғар шапқыншылығы қазақ халқының тарихи жадында терең із қалдырды. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» (1723–1727) оқиғасы — сол кезеңнің ең ауыр трагедиясы.
Бұл кезең қазақ халқын бірлікке, ұлт ретінде бірігуге итермеледі.
7.2. Абылай хан мен Қазақ бірлігі
Жоңғар қаупі қазақ жүздерінің саяси бірігуіне себеп болды. Абылай хан, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай сияқты батырлар елді қорғауда айрықша рөл атқарды.
Нәтижесінде XVIII ғасырдың екінші жартысында қазақ мемлекеті күшейіп, тәуелсіздігін сақтап қалды.
8. Жоңғар хандығының мәдени мұрасы
Жоңғарлар буддизм дінін ұстанған және Тибет мәдениетінің ықпалында болған. Олар өз жазуы – ойрат жазуын (тодо бичиг) дамытты.
Бұл жазу кейін калмык халқының жазу жүйесінің негізіне айналды.
Сондай-ақ, жоңғарлар металл өңдеу, қару жасау, зеңбірек құю ісінде ерекше жетістіктерге жеткен.
9. Тарихи деректер мен зерттеулер
Жоңғар хандығы туралы мәліметтер көптеген дереккөздерде сақталған:
- Қытайдың Цин әулетінің мұрағаттары
- Орыс саяхатшылары мен елшілерінің жазбалары
- Қазақтың ауызша шежірелері мен батырлар жырлары
- Тибет, Моңғол және еуропалық миссионерлердің еңбектері
Қазақ тарихшылары — Мұхамеджан Тынышбаев, Ермұхан Бекмаханов, Манаш Қозыбаев және Берекет Кәрібаев еңбектерінде жоңғарлардың қазақ еліне ықпалы жан-жақты қарастырылған.
